dr Adam Hajduga
Wydział Kultury, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego
Wiceprezydent Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego – European Route of Industrial Heritage (ERIH)
Paweł Pytel (współpraca)
Wydział Kultury, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego
Zarządzanie szlakami kulturowo-turystycznymi o zasięgu regionalnym oraz międzynarodowym na przykładzie Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego i European Route of Industrial Heritage. Szkic o podobieństwach i różnicach.
Krótka charakterystyka wybranych Szlaków
Przedmiotem niniejszego szkicu są dwa szlaki dziedzictwa kulturowego o różnym zasięgu i charakterze: Szlak Zabytków Techniki województwa śląskiego (SZT) oraz Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH). W kontekście tematycznym szlaki te są ze sobą ściśle powiązane, jednakże zasadniczo różnią się pod względem organizacyjnym. Ponadto Szlak Zabytków Techniki jest szlakiem regionalnym i posiada status materialny (w pełni oznakowany w terenie), natomiast ERIH to szlak ogólnoeuropejski o wirtualnym charakterze (oznakowane są tylko tzw. „Punkty kotwiczne”).
Szlak Zabytków Techniki województwa śląskiego (SZT) jest tematycznym, samochodowym szlakiem turystyczno-kulturowym, łączącym obiekty związane z kulturą dziedzictwa przemysłowego województwa śląskiego. Obecnie w jego skład wchodzą 42 obiekty w 26 miejscowościach. Szlak ten jest markowym produktem turystycznym (sieciowy produkt obszaru) prezentującym najważniejsze i najciekawsze pod względem walorów turystycznych, historycznych i architektonicznych obiekty przemysłowe w regionie śląskim. Obiekty znajdujące się na Szlaku związane są z tradycją górniczą, hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, włókiennictwem, produkcją wody oraz przemysłem spożywczym. Właścicielami poszczególnych obiektów są samorządy lokalne, osoby prywatne, stowarzyszenia oraz podmioty prywatne. W skład Szlaku wchodzą istniejące muzea, zamieszkałe kolonie robotnicze, działające zakłady pracy. Utworzenie szlaku podyktowane było przede wszystkim chęcią wykreowania nowego wizerunku regionu i przeprowadzeniu zmiany w postrzeganiu obiektów poprzemysłowych, a także konieczności wsparcia ich ochrony i zachowania. Powołanie do życia Szlaku Zabytków Techniki zainicjował w lipcu 2004 roku Samorząd Województwa Śląskiego. Podjęto szereg prac związanych z inwentaryzacją i waloryzacją zasobu dziedzictwa przemysłowego regionu. Opracowano w ten sposób listę obiektów rekomendowanych do utworzenia szlaku. W dniu 21 czerwca 2005 roku Zarząd Województwa Śląskiego uchwalił formalnie realizację przedsięwzięcia i zatwierdził listę 29 obiektów tworzących Szlak Zabytków Techniki. Przez kolejne dziesięć lat przeprowadzono wiele różnorodnych działań, które przyczyniły się zarówno do rozwoju szlaku rozumianego jako sieć współpracy kulturowej, jak i atrakcyjnego na rynku turystycznym sieciowego produktu obszaru. W 2015 roku władze województwa uchwaliły Regulamin funkcjonowania Szlaku Zabytków Techniki określając w ten sposób system zarządzania tą regionalną siecią współpracy kulturowej. Dokument będący poniekąd statutem szlaku w sposób precyzyjny określił warunki oraz procedurę przystąpienia, uczestnictwa w nim oraz warunki wyłączenia obiektu z tej sieci współpracy[1]. Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH) to największa na Starym Kontynencie sieć obiektów poprzemysłowych dostosowanych do potrzeb turystyki i kultury. Idea stworzenia europejskiej sieci, która zwróciła by uwagę na wspólne dziedzictwo przemysłowe narodziła się w 1999 roku. Projekt Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH) bazował pierwotnie na współpracy pomiędzy 11 europejskimi partnerami w ramach inicjatywy INTERREG. Kontynuując pracę nad rozwojem sieci, w lutym 2008 r. zarejestrowano stowarzyszenie oparte na prawie niemieckim o nazwie ERIH – Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego eV. Stowarzyszenie liczy obecnie ponad 250 członków z 24 krajów Europy. Struktura Sieci ERIH opiera się na trzech filarach:
- Punkty Kotwiczne: są to obiekty dziedzictwa przemysłowego o szczególnym znaczeniu historycznym i potencjale turystycznym. Ponadto dzięki oryginalnej interpretacji swoich walorów oferują odwiedzjącym nowoczesne udogodnienia np.: fabularyzowane wycieczki, multimedialne instalacje, specjalną ofertę dla dzieci oraz dostęp do nowoczesnej infrastruktury recepcyjnej. Na chwilę obecna (listopad 2018) w Polsce zlokalizowanych jest 9 punktów kotwicznych ERIH;
- Szlaki regionalne: to trasy łączące poszczególne zabytki techniki zlokalizowane w różnych europejskich regionach. Obecnie w skład ERIH wchodzi 17 szlaków regionalnych z 6 krajów: Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Holandii, Niemiec, Austrii i Polski – Szlak Zabytków Techniki województwa śląskiego;
- Europejskie szlaki tematyczne: wytyczone trasy przedstawiają współzależności i powiązania w różnych gałęziach przemysłu między poszczególnymi obiektami w całej Europie. Trasy te opisano na portalu internetowym ERIH. Aktualnie prezentowanych jest w nim 13 szlaków tematycznych.
Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego realizuje zadania w następujących obszarach:
- utrwalanie dziedzictwa przemysłowego jako marki w sektorze turystyki;
- promocja dziedzictwa przemysłowego poprzez zarządzanie platformą internetową www.erih.net. W portalu tym zamieszczono opis blisko 1700 obiektów poprzemysłowych 43 europejskich krajach, a także opis szlaków regionalnych, tras tematycznych, blisko 200 biografii przemysłowców i wynalazców związanych z rewolucją przemysłową, opisy przemysłowej historii 28 krajów ze Starego Kontynentu, a także kalendarium wydarzeń czy bazę eksperckich instytucji zajmujących się dziedzictwem kultury przemysłowej. Strona dostępna jest w języku angielskim oraz niemieckim. Portal ten miesięcznie odwiedza blisko 150 000 osób;
- wykorzystanie potencjału kulturalno-turystycznego sieci dla lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego;
- wsparcie europejskich badań w zakresie kultury i historii epoki przemysłowej;
- wsparcie dla poszczególnych członków stowarzyszenia w zakresie promocji walorów turystycznych obiektów.
Analiza porównawcza
Dokonując analizy porównawczej w czterech zasadniczych fazach zarządzania: planowaniu, organizowaniu, przewodzeniu (kierowaniu) i kontrolowaniu starano się zidentyfikować podejmowane działania. W każdej z analizowanych faz jedynie część działań ma charakter zbieżny, zaś zdecydowana większość kształtuje się odmiennie dla analizowanych szlaków.
DZIAŁANIA W FAZIE PLANOWANIA – kształtują się odmiennie.
SZT ma charakter sformalizowany, wynika to z faktu zarządzania siecią przez podmiot administracji samorządowej. Planowanie zadań odbywa się z wykorzystaniem wypracowanych w oparciu o warsztaty dwóch dokumentów: Diagnozy Szlaku Zabytków Techniki i planu rozwoju Szlaku na lata 2015-2018. Realizacja przedsięwzięcia została zapisana w dokumentach strategicznych Województwa Śląskiego oraz wewnętrznych dokumentach Urzędu Marszałkowskiego, jak i wybranych dokumentach wewnętrznych regionalnych, samorządowych instytucji kultury.
ERIH jako szlak ma charakter niesformalizowany, choć jego struktura jest określona (vide krótka charakterystyka). Podejmowane decyzje kierunkowe dotyczące planowania są wynikiem dyskusji prowadzonych przez członków Zarządu ERIH podczas posiedzeń Zarządu, warsztatów realizowanych na dorocznej konferencji ERIH oraz determinowane przez zawartość wniosku do unijnego programu Kreatywna Europa, z którego w ostatnich latach finansowana jest zasadnicza część aktywności stowarzyszenia. Działalność ERIH nie wynika z dokumentów o charakterze strategicznym. Dotychczas taki dokument nie został opracowany dla potrzeb tego stowarzyszenia.
DZIAŁANIA W FAZIE ORGANIZOWANIA – kształtują się odmiennie.
Procedura aplikowania do Szlaku Zabytków Techniki jest etapowa i określona regulaminem funkcjonowania sieci przyjęty Uchwałą Zarządu Województwa Śląskiego. Dodatkowym wymogiem warunkującym przyjęcie do Szlaku jest uczestnictwo w święcie Szlaku – INDUSTRIADZIE w charakterze tzw. „obiektu zaprzyjaźnionego”. Podstawą formalną przynależności do szlaku jest decyzja Zarządu Województw Śląskiego. Na mocy podjętej uchwały zarządca szlaku zawiera umowę o współpracy
z właścicielem, prawnym zarządcą bądź podmiotem posiadającym tytuł prawny do korzystania z obiektu, który chce dołączyć do szlaku. Proces aplikacji oraz udział w Szlaku Zabytków Techniki jest bezpłatny.
ERIH: Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego posługuje się uproszczoną procedurą aplikacji, wykorzystując tylko fakultatywne porozumienia dla „Punktów kotwicznych”. W przypadku tych obiektów sprawdzany jest stan adekwatności ich oferty, jak i samego obiektu do wymogów, jakie przyjęto dla kategorii. Wśród tych wymogów znalazły się:
- obiekt odgrywa istotne znaczenie w historii przemysłu w skali swojego kraju,
- w interesujący sposób dokonano w nim interpretacji i przedstawienia industrialnego dziedzictwa,
- oferuje odwiedzającym atrakcyjne, nowoczesne udogodnienia np.: formy zwiedzania dostosowane do potrzeb konkretnych grup odbiorców jak specjalne trasy dla dzieci,
- maksymalizuje swój potencjał dzięki innowacyjnym i multifunkcjonalnym koncepcjom użytkowania,
- oferuje dostęp do kompleksowej i nowoczesnej infrastruktury turystycznej,
- wyraża wolę wspierania cross-marketingu ERIH.
Udział w sieci ERIH możliwy jest po opłaceniu rocznej składki członkowskiej, a jej wysokość zależna jest od rodzaju członkostwa. Korzyści z tytułu przynależności do stowarzyszenia zależne są od rodzaju członkostwa. Standardowa składka członkowska wynosi 100 euro dla obiektu lub 500 euro dla „Punktu kotwicznego” lub członka korporacyjnego np. podmiotu zarządzającego szlakiem regionalnym.
DZIAŁANIA W FAZIE PRZEWODZENIA – kształtują się odmiennie.
SZT: Zarządcą Szlaku Zabytków jest Województwo Śląskie. Funkcję koordynatora pełni specjalnie wyodrębniony w strukturach tego urzędu Referat Promocji Dziedzictwa Industrialnego będący częścią Wydziału Kultury Urzędu Marszałkowskiego. Każdy obiekt należący do SZT przechodzi procedurę przystąpienia do Szlaku. Wzajemne zobowiązania określone są w umowie w zakresie promocji i zarządzania dziedzictwem poprzemysłowym wynikającym z przynależności obiektu do szlaku.
W przypadku Województwa Śląskiego są to zobowiązania dotyczące zarządzania systemem informacji i promocji, komunikacji w sieci, działań zwiększających potencjał turystyczny szlaku oraz formy i zakresu współpracy z obiektami przy organizacji i promocji INDUSTRIADY.
ERIH: Zarządzanie ERIH odbywa się poprzez działalność Zarządu i Walnego Zgromadzenie Członków ERIH. Członkowie Zarządu ERIH to osoby pracujące wolontariacko. Wolontariacko pracują również przedstawiciele krajowi tego stowarzyszenia. Dla potrzeb zarządzania organizacją zatrudniona jest Sekretarz Generalna (w niepełnym wymiarze czasu pracy), a czasami dla realizacji konkretnych projektów zatrudniani są także eksperci zewnętrzni. Sieć oraz stowarzyszenie finansowane jest ze składek członkowskich, a od kilku lat również ze środków programu Kreatywna Europa.
DZIAŁANIA W FAZIE KONTROLOWANIA – kształtują się odmiennie.
SZT: Na mocy uchwały Zarządu Województwa Śląskiego określającej regulamin funkcjonowania Szlaku Zabytków Techniki zarządca zobowiązany jest do realizacji audytu w obiektach wchodzących w skład szlaku. Audyt, prowadzony nie rzadziej niż co 3 lata ma na celu weryfikację spełniania kryteriów i obowiązków umowy. Do jego realizacji zarządca wskazuje osoby lub podmioty zewnętrzne specjalizujące się sprawach dziedzictwa kultury przemysłowej, dziedzictwa kulturowego, waloryzacji i inwentaryzacji obiektów zabytkowych, zarządzania szlakami kulturowymi, itd. W następstwie przeprowadzonego audytu sporządzony zostaje raport zawierający m.in. informacje na temat spełniania kryteriów i wypełniania obowiązków umownych wynikających z przynależności do sieci przez każdy z audytowanych obiektów. O wynikach audytu, w tym spełnianiu lub niespełnianiu przez obiekt SZT przyjętych kryteriów i wypełnianiu lub niewypełnianiu obowiązków umownych zarządca informuje właściciela obiektu. Każda ze stron może wypowiedzieć umowę o współpracy z zachowaniem półrocznego okresu wypowiedzenia. Ponadto raz w roku zarządca gromadzi ze wszystkich obiektów będących członkami sieci podstawowe dane dotyczące frekwencji osób je odwiedzających i korzystających z ich oferty.
ERIH: Obiekty znajdujące się na szlaku nie podlegają żadnej kontroli lub ewaluacji. Wykluczenie z sieci współpracy może nastąpić z tytułu nieopłacenia składek członkowskich bądź w wyniku rezygnacji ze strony członka.
Pożądane kierunki rozwoju współpracy sieciowej
Kilkanaście lat funkcjonowania zarówno Szlaku Zabytków Techniki, jak i Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego pozwala założyć, że szlaki te jako organizacje posiadają skumulowane doświadczenia, wiedzę i wypracowany „know how”. Wydaje się, że za naturalnym kierunkiem ich wewnętrznego rozwoju powinno być wzmacnianie stopnia usieciowienia. Wówczas szlak dziedzictwa kulturowego nabiera cech złożonego systemu współpracy wielu podmiotów, o wielu kierunkach podejmowanych działań, w którym krzyżuje się wiele celów i interesów, relacje mają złożony charakter, a struktura organizacyjna ma bardziej strukturę poziomą i węzłową niż pionową i hierarchiczną. Jednocześnie te kilkanaście lat funkcjonowania rozpatrywanych tu szlaków pozwala zidentyfikować istniejące deficyty w obszarze współpracy poszczególnych podmiotów/obiektów/członków wchodzących w ich skład i je tworzących. Zasadniczo dostrzec można, że ich aktywność zależy w największym stopniu od działań podejmowanych przez powołane komórki zarządcze. Z kolei aktywność samych członków, jak i stopień ich identyfikacji z danym szlakiem pozostawiają co najmniej niedosyt. W efekcie zarówno SZT, jak i ERIH, aby stać się sieciami współpracy świadomymi swojego rozwoju i konsekwentnie zarządzanymi powinny podjąć działania wzmagające skuteczność podejmowanej w nich kooperacji, a tym samym siłę ich oddziaływania i aktywność: Wymienić tu można kilka pożądanych kierunków rozwoju współpracy w ramach sieci. Przykładowo mogą to być:
- wzrost inicjatyw podejmowanych przez członków, których celem byłyby projekty kooperacyjne (produkty sieciowe oraz tzw. cross-marketing). Ich realizacja sprzyjać będzie rozwojowi współpracy wewnątrz sieci oraz zacieśnianiu powiązań między jej członkami;
- zintensyfikowanie komunikacji poziomej pomiędzy obiektami sieci z wykorzystaniem np. intranetu. Takie rozwiązanie (sieć komputerowa nazwana „SZTygar”) wprowadzone zostało już dla SZT;
- wzajemne wsparcie dla podejmowanych inicjatyw,
- wzrost wymiany pomysłów i dobrych praktyk między podmiotami/obiektami/członkami,
- mniejsza rola/aktywność „centralnego sterowania” realizowanego przez komórki zarządzające daną siecią.
Zamiast zakończenia
Jeśli przyjmiemy, że szlak dziedzictwa kulturowego powinien być traktowany przede wszystkim jako sieć współpracy to za kluczowy element warunkujący skuteczne zarządzanie nim można uznać podejmowanie działań sieciujących. W ujęciu definicyjnym „Sieciowanie jest sztuką tworzenia i utrzymywania wzajemnie korzystnych relacji z innymi, którzy powiązani są […] określonymi, wspólnymi zainteresowaniami. Aby zmaksymalizować korzyści, musisz być aktywny w dzieleniu się doświadczeniami, wiedzą i kontaktami z innymi członkami sieci. W ten sam sposób zyskujesz na relacjach z nimi”. Tę zawartą w ostatnim zdaniu poradę może doprecyzować i przedstawić w postaci trzech konkretnych zaleceń, które przydatne być mogą nie tylko dla członków analizowanych tu szlaków, ale każdej z sieci współpracy łączących instytucjonalnych partnerów. Po pierwsze, wskazane jest określenie najważniejsze potrzeby: opisanie celów, możliwych trudności i obszarów, które chcemy poprawić. Opracowana lista może zawierać sposoby na przyciągnięcie odwiedzających, znalezienie partnera, zwiększenie wiedzy lub umiejętności, rozwój kompetencji personelu obiektu. Po drugie, należy zidentyfikować, który z członków sieci może nam pomóc w spełnieniu tych potrzeb. W tym celu trzeba ustalić kto (np. jaki obiekt sieci) może nam dostarczyć potrzebnych rozwiązań
z danego zakresu tematycznego. Warto też ustalić gdzie takie obiekty są zlokalizowane (koszty dotarcia)? Co mogą zapewnić? Czego będą od nas oczekiwać? Do kogo w nich musimy dotrzeć? Wreszcie po trzecie, od początku przynależności do sieci warto grać w niej pełną i aktywną rolę. Przygotujmy się na przedstawianie swoich poglądów, dobrych praktyk i kontaktów, nawet jeśli nie zapewni to widocznego lub natychmiastowego zwrotu. Tworzenie sieci kontaktów z podmiotami z podobnych środowisk, które borykają się z podobnymi wyzwaniami, pozwala dzielić się pomysłami, wspierać się nawzajem i budować zaufanie w sieci. Taka postawa korzystanie wpłynie nie tylko na jakość współpracy, ale i skuteczność wszelkich realizowanych działań, a tym samy wzmocni potencjał szlaku.
[1] Więcej zob. A. Hajduga: Portfolio Szlaku Zabytków Techniki [w:] Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, red. nauk.: E. Bgacz-Wojtanowska, Ł. Gaweł, A. Góral, Wyd. Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Małopolski, Kraków 2016, s. 53-93,
