1. Wstęp
Okres lat 30. ubiegłego wieku to okres fascynacji stylem międzynarodowym, u podstaw
którego z jednej strony ścierają się zasady indywidualnego poszukiwania twórczego w zakresie
rozwiązań architektonicznych, z drugiej zaś racjonalne planowanie urbanistyczne z
uwzględnieniem aspektu etycznego i społecznego. Stalowa Wola , miasto powstałe na tzw.
surowym korzeniu jest swego rodzaju fenomenem urbanistycznym i architektonicznym , gdzie
projektanci umiejętnie wykorzystali nowoczesne światowe trendy projektowe tworząc nowe
miasto związane ściśle z rozwojem Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). U podstaw
założenia urbanistycznego można doszukać się idei miasta- ogrodu Ebenezera Howarda oraz
idei miasta funkcjonalnego, które w tym czasie przyjmowały różne formy architektoniczne.
Jest to także okres modernizmu, stylu zunifikowanego wykorzystującego nowoczesne
materiały, takie jak beton, stal czy szkło.. Rozwój nowych technologii budownictwa
przemysłowego, w tym prefabrykacji i standaryzacji, miał ułatwić i przyspieszyć procesy
budowlane przy wznoszeniu mieszkań, które stały się priorytetem racjonalnego rozwoju miast
i osiedli, dążenia do rozwiązywania złożonych problemów urbanistycznych i społecznych.
Przemysłowe technologie konstrukcyjne umożliwiały kształtowanie uproszczonych form
architektury. Zaczęto szeroko stosować prefabrykowane i znormalizowane moduły np.: okna,
drzwi, balustrady balkonów, ogrodzenia itp. Forma architektoniczna schodziła często na drugi
plan przed wymaganiami społeczno-politycznymi, ekonomicznymi i funkcjonalno-
konstrukcyjnymi
2. Budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego- przesłanki powstania Stalowej Woli
Budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) poprzedzał okres wzmożonych inwestycji
odrodzonego państwa i budowy podstaw gospodarczych Rzeczpospolitej. W latach 1918-1923
tworzono podstawy polityki rozwoju kraju, organizowano administrację, armię i
odbudowywano przemysł oraz rolnictwo zniszczone wojną. Rok 1923 można uznać za koniec
odbudowy powojennej przemysłu. Lata hiperinflacji zahamowały te procesy, ale już wkrótce
nastąpiła stabilizacja osiągnięta przez reformy skarbowe. W 1928 roku rozpoczęto realizację
planu budowy COP, w którym wydzielono trzy regiony: „A”- Kielecki region surowcowy, „B”-
Lubelski region aprowizacyjny, „C”- Sandomierski region przetwórczy. Lokalizacja COP-u
wynikała miedzy innymi z dość dużego oddalenia geograficznego od Niemiec i ZSRR, jak też z
potrzeby zatarcia różnic gospodarczych miedzy terenami Polski zachodniej i centralnej. Do
urzeczywistnienia tej idei doszło w 1937 roku. Konieczność rozbudowy przez Polskę własnego
sektora przemysłowego wynikała z przekonania, że tylko własny nowoczesny przemysł mógł
zapewnić niezbędne wyposażenie techniczne wojska, bowiem import broni zależał zawsze od
międzynarodowej sytuacji politycznej. Jednocześnie należało stworzyć warunki pracy dla coraz
większej liczby młodzieży i rozwiązać kwestię bezrobocia w miastach oraz przeludnienia wsi.
Wymagało to nieustannego tworzenia nowych miejsc pracy.
3. Miasto Stalowa Wola
Za początek powstania Stalowej Woli można uznać fakt lokalizacji na tym terenie elektrowni i
tzw. Zakładów Południowych, gdzie rozpoczęto budowę huty wraz z fabryką armat,
zlokalizowaną między Niskiem i Rozwadowem, nad rzeką San. Lokalizacja zakładów
metalurgiczno- mechanicznych i towarzyszącego mu miasta była uwarunkowana względami
bezpieczeństwa, co zapewniało położenie w obrębie terenów Puszczy Sandomierskiej. Projekt
zakładów przemysłowych opracowano w 1937 roku , a realizację inwestycji ukończono w
marcu 1939 roku. Budynki fabryczne zaprojektowano w nowoczesnej konstrukcji szkieletowo-
stalowej (Il.1.). 
Il.1. Widok fragmentu Zakładów Południowych(1939), budynku Dyrekcji oraz zachowanej zabudowy fabrycznej,
fot.autor
Dla tych zakładów zaplanowano pierwsze pracownicze osiedle mieszkaniowe mające stać się
początkiem budowy 50-tysięcznego miasta Stalowa Wola. Ideę urbanistycznego założenia
Stalowej Woli można odczytać z kilku planów powstałych w latach 1937- 1946. Nie jest znany
ogólny projekt urbanistycznego rozplanowania całości miasta z początkowego okresu jego
powstawania. Na dostępnych projektach rozwoju Stalowej Woli można odczytać wyrazistą
koncepcję jej urbanistycznego rozplanowania. Tereny zieleni publicznej w koloniach
mieszkaniowych wtopione w sosnową puszczę, zostały zaprojektowane już na etapie
opracowywania planu parcelacji i zabudowy. Równolegle planowano brukowanie głównych
ulic i wytyczono trasy następnych, w początkowej fazie budowy osiedli nie utwardzanych.
Bezpośrednio przy zabudowie osiedlowej planowano półtorametrowej szerokości trawniki,
często z rabatami kwietnymi, chodniki o szerokości 2 m graniczące z szerokimi pasami zieleni
o szerokości od 4 do 6 m, obsadzanymi drzewami w odstępach 6–8 metrów. 
Il.2. Plan perspektywiczny budowy założenia urbanistycznego Stalowej Woli zatwierdzony w 1937 roku, (proj. inż.
Bronisław Rudziński) (a), plan zabudowania osiedla z 1939r.(b),plan rozbudowy miasta do 50 tys. mieszkańców z
1946 r.(c)
Rozplanowanie osiedli zakładowych związane było z podziałem socjalnym pracujących osób.
Domy dla dyrektorów, inżynierów i urzędników lokowano na osobnym terenie, oddzielonym
najczęściej pasmem zieleni od domów dla robotników i majstrów. Domy dla robotników i
majstrów były lokalizowane bliżej zakładu pracy.
W rozwiązaniach przestrzennych można zauważyć cechy tzw. modernizmu urbanistycznego w
powiązaniu z ideą miasta ogrodu Ebenezera Howarda. Obszary przemysłu zlokalizowano po
stronie południowej przyszłego miasta, a główną ideą funkcjonalno– przestrzenną była
decentralizacja zespołów zabudowy mieszkaniowej i ważnych usług publicznych. W przypadku
Stalowej Woli, miasta tworzonego od podstaw najistotniejszym stało się zachęcenie przyszłych
pracowników do osiedlania się poprzez zapewnienie im odpowiednich warunków
mieszkaniowych. Było to zgodne zarówno z zasadami obrony przeciwlotniczej, jak i z ideami
Howardowskimi. Poszczególne osiedla mieszkaniowe (tzw. kolonie) oddzielane były szerokimi
pasmami zieleni, która również towarzyszyła ciągom komunikacyjnym, tworzącym „szkielet”
kompozycyjny miasta. Na większości zachowanych planów widoczny jest zaczątek układu
promienistych ulic zbiegających się na prostokątnych placach.
Projekt z 1946 roku przedstawia najdalej idącą koncepcję urbanistyczną (Il.2 ). W pobliżu
brzegu Sanu zaprojektowano nowe centrum o wycinkowym układzie koncentryczno –
promienistym. Okrągły plac otwiera się na rzekę, a od strony zachodniej wyznacza go
półkoliście kształtowana zabudowa pierzejowa pięciu ulic. Trzy najważniejsze aleje łączą
istniejącą siatkę ulic i zabudowę oraz projektowane części miasta, zakładając powiększenie go
na potrzeby przewidywanych 50.000 mieszkańców. Plan ten zakładał przesunięcie głównej osi
kompozycyjnej miasta na północ, sytuując przy niej duży plac publiczny. Widać tu wyraźnie
odzwierciedlenie wielu idei projektowania osiedli mieszkaniowych jako spójnego „dobrze
funkcjonującego organizmu”. Ogród zaczęto traktować jako kontynuację mieszkania, stąd
projektanci szczególnie zwracali uwagę na jego rozplanowanie, tak aby dom i ogród stanowiły
całość, podkreślając prostotę i funkcjonalność architektury. Jednocześnie projektowano
miejsca wypoczynkowe dla osób starszych i place zabaw dla dzieci w połączeniu z
zastosowaniem roślin zamykających te przestrzenie. Jeszcze dziś można zauważyć jakie
znaczenie przywiązywano do wyboru odpowiednich dekoracyjnych krzewów, głównie niskich,
np. forsycji, tawuły czy pigwowców. Dużą rolę w kształtowaniu przestrzeni publicznych
stanowiły żywopłoty. Zwracano uwagę, aby nie odgradzać się murem lub gęstym ogrodzeniem
od ulicy, ponieważ pozbawiało to przechodniów „możności korzystania z zieleni krzewów i
barw kwiatów” sadzonych w ogrodach(Il.3). Obecnie wiele ogrodów zatraciło swoje rodzime
gatunki zieleni na korzyść modnych żywopłotów tujowych, zasłaniających historyczną już
architekturę modernistycznej zabudowy (IL.5.). Również w planie zagospodarowania terenów
Zakładów Południowych dużą rolę grała właściwie zaprojektowana roślinność, obok lasu
sosnowego stanowiąca swego rodzaju ukrycie zakładów. Otoczenie budynku Dyrekcji, jak też
innych budynków przemysłowych zostało starannie przemyślane. Zachowano tam
obowiązujące wytyczne obrony przeciwlotniczej , akcentując elementy architektoniczne
pasami rabat i szpalerami drzew, w tym oprócz sosen nasadzano głównie szybko rosnące
topole. Projektowane osiedla mieszkaniowe są silnie powiązane z kreowaniem przestrzeni
osiedlowych i najbliższego otoczenia budynku.
. 
Il.3. Zachowane pozostałości założeń ogrodowych i terenów rekreacyjnych miedzy zabudową blokową,fot.autor
W Stalowej Woli dominują nowoczesne rozwiązania kompozycyjne z uproszczonymi formami
zabudowy. Idee miasta ogrodu są tu szczególnie widoczne w tworzeniu rozwiązań
identyfikujących społeczności mieszkańców z ich domem i otoczeniem przyrodniczym.
Wyróżnikiem projektowanych jednostek urbanistycznych stają się duże otwarte przestrzenie
międzyblokowe z projektowaną zielenią wysoką i ogrodami użytkowymi dla mieszkańców.
Podobne rozwiązania stosowano już w wielu europejskich realizacjach nowych struktur
urbanistycznych powiązanych z przemysłem. Ewenementem jest tu uszanowanie naturalnego
otoczenia zabudowy, lasu iglastego w którego przestrzeń wprowadzono projektowane
budynki.
4. Kształtowanie osiedla -„kolonie”. Formy architektoniczne zabudowy mieszkaniowej.
Początkowo osiedle mieszkaniowe składało się z dwóch kolonii: robotniczej i urzędniczej,
przedzielonych torami kolejowymi. Planowano budowę osiedla dla 20 tys. mieszkańców a
docelowo dla 50 tys. Budowę domów mieszkalnych rozpoczęto w 1937roku. Koszt budowy
domów w osiedlu pokrywał Fundusz Kwaterunku Wojskowego (FKW). Później finansowanie
budowy domów przejął Zakład Ubezpieczeń Społecznych (domy już wzniesione). Koszty
budowy domów w dzielnicy robotniczej były pokrywane z funduszy Towarzystwa Osiedli
Robotniczych (TOR).Pierwszy blok mieszkalny został oddany w 1937 roku. Początkowo nazwę
Stalowa Wola uzyskało osiedle powstałe w 1938 roku przy Zakładach Południowych. Nazwa ta
później przyjęła się jako nazwa powstającego nowego miasta. 
Il.4. Przykładowa zabudowa kolonii robotniczej, a)ul. Ofiar Katynia, b) ul. Kilińskiego, c) hotel, ul. Popiełuszki, d)
szkoła ,ul. Dmowskiego
W ciągu trzech lat do 1939 roku oddano do użytku 970 mieszkań w tzw. koloniach:
Robotniczej, Majsterskiej, Urzędniczej i Dyrektorskiej (Il.4,5) Jednocześnie powstawały
obiektu użyteczności publicznej niezbędne do funkcjonowania nowo powstającej
społeczności. Do 1938 r. wzniesiono dwa hotele, przychodnię lekarską. W 1939 roku
przystąpiono do budowy szpitala na 400 łóżek, wytyczono plac pod budowę gimnazjum,
opracowano projekt domu ludowego ,rozpoczęto budowę kina Niestety wybuch wojny
przerwał realizację niektórych planowanych projektów. Niemniej do wybuchu II wojny
światowej Stalowa Wola posiadała już najważniejsze elementy funkcjonalne tworzące zręby
miasta przyfabrycznego o świadomie zaprojektowanych układach przestrzenno-
funkcjonalnych. Dzięki całościowej kompozycji urbanistycznej i architektonicznej wzorowanej
na ideach miasta -ogrodu i funkcjonalizmu powstała realizacja unikatowa w skali kraju. Fakt
podporządkowania miasta ideom funkcjonalizmu i usytuowania miasta na terenach lasów
sosnowych dopełnił spójności całego zespołu miejskiego. Wojna przerwała dalszy rozwój
zarówno przemysłu jak też miasta. 
Il.5. Zabudowa kolonii urzędniczej i dyrektorskiej(a) ul. Mickiewicza,(c) willa dyrektorska, (b,d) wygląd
współczesny ,fot.autor
5. Fenomen miasta
Ciekawym elementem projektu urbanistycznego przyszłego miasta były zabezpieczenia
przed ewentualnym zagrożeniem wojną, które w Stalowej Woli stosowano już od początku
wznoszenia zabudowy mieszkalnej i użyteczności publicznej . Ważnym czynnikiem mającym
wpływ na projektowanie okresu międzywojennego był czynnik obrony przeciwlotniczej, czego
najlepszym przykładem jest chociażby sama lokalizacja COP w skali makroregionu.
Doświadczenia I wojny światowej i późniejszej wojny domowej w Hiszpanii uzmysłowiły, jakie
ogromne zagrożenie niesie ze sobą lotnictwo bombowe. Te zagrożenia wojenne stały się
głównym powodem do określenia optymalnej jednostki osadniczej, jako miasta małego i
średniego (do 35 tys. mieszkańców). Proponowana była zabudowa możliwie luźna i
rozproszona, strefy mieszkaniowe miały być projektowane w sąsiedztwie szerokich pasm
komunikacyjnych i zieleni. Ważne obiekty użyteczności publicznej, gmachy rangi państwowej
i miejskiej były rozproszone w obszarze miasta. Najbardziej typowym rzutem budynku, jako
najtrudniejszym do zniszczenia, był kształt litery „T” lub „L”. (Na takich planach projektowano
np. szkoły. Ważnym czynnikiem pasywnej obrony przeciwlotniczej były wysokie drzewa, stąd
wiele budynków lokalizowano między drzewami. Usytuowanie osiedli w lesie sosnowym już
zapewniało pewną ochronę , a odpowiednia odległość od zakładów przemysłowych
związanych z produkcją zbrojeniową zabezpieczała je w razie bombardowania fabryki. Strefa
przemysłowa Zakładów Południowych była „schowana” w lesie na wydzielonych działkach i
nie wyższa niż wierzchołki drzew lasu sosnowego.
6. Formy architektury
Budowa większych osiedli ze względów bezpieczeństwa zakładała wznoszenie budynków
mieszkalnych o wysokości do trzech kondygnacji. W takich blokach mieszkalnych na terenie
COP projektowano w piwnicach schrony przeciwlotnicze. Prostopadłościenne bryły budynków
różnicują elementy, takie jak klatka schodowa, wysunięta najczęściej nieco przed płaszczyzny
elewacji, cofnięte partery, czy też uskoki poszczególnych fragmentów bryły. Wertykalny układ
ryzalitów podkreślają pionowe układy okien. Większość domów wielorodzinnych posiada
podobną elewację frontową, ale już elewacja od strony ogrodów, czy też boczna była
różnicowana przez przenikanie się brył o zmiennej wysokości. Czasami krawędzie wysuniętych
ryzalitów zmiękczano przez zaokrąglanie, bądź wprowadzano zaokrąglone balkony
usytuowane na ścianach szczytowych domów (Il.3). 
Il.6. Modernistyczna zabudowa ulicy Narutowicza, zachowane elementy charakterystycznych ogrodzeń,zieleni
żywopłotów i klinkierowych cokołów budynków, fot.autor
Niektóre projekty dawały możliwość zrobienia tarasów i loggii, jak to można zauważyć w
budynkach przy ul. Mickiewicza. Projektant wprowadzając pionowe ryzality-podpory uzyskał
wertykalny charakter elewacji nadający balkonom formę loggii, podkreślony dodatkowo
osiową klatką schodową o prostokątnych, dużych oknach. (IL.6). W zabudowie mieszkaniowej
dominują trzy typy budynków – różne dla poszczególnych kolonii mieszkalnych: dyrektorskiej,
urzędniczej i robotniczej. Co ciekawe, nie ma tutaj wyraźnych różnic w jakości wykonania
budynków. Użyte materiały w poszczególnych budynkach są podobne, a wykończenie elewacji
mineralnymi tynkami, cokołami z okładzin klinkierowych w kolorze brązowym nadaje spójność
zabudowie wszystkich osiedli. Elementy obróbki blacharskiej, okratowania wykonane z
metalu,są charakterystyczne dla wielu osiedli budowanych w tym okresie w Polsce. 
Il.7. Zabudowa blokowa głównych ulic w trakcie modernizacji. Widoczna wymiana stolarki okiennej oraz
eliminacja sosen na korzyść nowych form zieleni, fot.autor
7. Stalowa Wola obecnie
Ta właśnie spójność myśli architektonicznej, idei osiedli społecznych ubrana w elegancką
formę zabudowy mieszkaniowej, nowocześnie jednolitej, ale zróżnicowanej architektonicznie,
zwraca uwagę na głębokie osadzenie miasta w europejskiej urbanistyce lat 30. XX wieku.
Stalowa Wola stała się przykładem, jak można było zbudować od podstaw miasto, stosując
większość wypracowanych przez europejskich architektów i urbanistów zasad tworzenia
funkcjonalnego, nowoczesnego organizmu miejskiego. Dopiero lata powojenne dopełniły
nową zabudową niedokończoną budowę Stalowej Woli. W okresie tym początkowo
uzupełniano istniejącą zabudowę, a jej skala utrzymana była w przedwojennych gabarytach.
Lata 70-80, podobnie jak w całym PRL zaburzyły zaplanowane reguły modernistycznej
urbanistyki miasta. Na styku z istniejącą zabudowa wyrosły blokowiska, a trasy komunikacyjne
podzieliły zabudowę mieszkaniową miasta.
Miasto podejmuje wiele działań mających na celu upowszechnianie wiedzy o jego historii i
wartości, jako unikalnego zespołu miasta przemysłowego o cechach miasta ogrodu. Istotną rolę pełnią inicjatywy podejmowane od wielu lat przez Muzeum Regionalne i osoby związane
emocjonalnie ze Stalowej Wolą, a wyjście z nimi w przestrzeń miejską były jednym z lepszych
przedsięwzięć edukujących społeczność lokalną. Liczne wystawy obrazowały wielokrotnie
historię powstawania miasta, ale brak jest wypracowania skutecznych metod powstrzymania
różnego rodzaju działań właścicieli, a szczególnie zarządców osiedli nie mających (niestety) na
celu poprawy wizerunku miasta w zgodzie z jego historycznymi wartościami jako dziedzictwa
kulturowego okresu modernizmu.
W przypadku Stalowej Woli, jedynego miasta w Centralnym Okręgu Przemysłowym
lokowanego na surowym korzeniu, można stwierdzić, iż jest to zespół najbardziej spójny
stylistycznie, o cechach funkcjonalizmu. Równolegle prowadzone są działania, które
obserwujemy w wielu miastach polskich mające na celu poprawę wyglądu miast i
wprowadzanie powszechnego docieplania. Prowadzi to do nowego, jednolitego kształtowania
wyrazu zabudowy, a chęć „unowocześnienia” do zatracania wyjątkowości miasta. Budynki
zmieniają swój historyczny wygląd. Wprowadza się kolorystykę niezgodną z duchem
modernizmu. Zmienia się także otoczenie budynków, ich ogrodzenia, nawierzchnie
chodników i ulic. W miejsce dawnej zieleni wprowadza się nową, często nie mającą wiele
wspólnego z charakterem miasta. Takie działania niszczą wizualną tożsamość miasta
najbardziej związanego z historią powstania COP.
Źródła archiwalnych materiałów ilustracyjnych i fotografii.
Jako materiał ilustracyjny wykorzystano zdjęcia archiwalne ze zbiorów Muzeum Regionalnego
w Stalowej Woli uzyskane dzięki uprzejmości Pani Dyrektor Anety Garanty, oraz Pana Marka
Stańkowskiego z zasobów jego Archiwum Prywatnego.
Il.1. Widok fragmentu Zakładów Południowych(1939),budynku Dyrekcji oraz zachowanej zabudowy fabrycznej,
fot. Elżbieta Przesmycka,2014r.
Il.2. Plan perspektywiczny budowy założenia urbanistycznego Stalowej Woli zatwierdzony w 1937 roku, (proj. inż.
Bronisław Rudziński) (a), plan zabudowania osiedla z 1939r.(b),plan rozbudowy miasta do 50 tys. mieszkańców z
1946 r.(c), ( depozyt w zbiorach Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli )
Il.3. Zachowane pozostałości założeń ogrodowych i terenów rekreacyjnych miedzy zabudową blokową, fot.
Elżbieta Przesmycka,2015r.
Il.4. Przykładowa zabudowa kolonii robotniczej, a)ul. Ofiar Katynia, b) ul. Kilińskiego, c) hotel, ul. Popiełuszki, d)
szkoła ,ul. Dmowskiego . Archiwum prywatne M. A. Stańkowskiego
Il.5. Il.5. Zabudowa kolonii urzędniczej i dyrektorskiej(a) ul. Mickiewicza,(c) willa dyrektorska, Archiwum
prywatne M. A. Stańkowskiego, (b,d), wygląd współczesny, fot. Elżbieta Przesmycka, 2015r
Il.6. Modernistyczna zabudowa ulicy Narutowicza, zachowane elementy charakterystycznych ogrodzeń, zieleni
żywopłotów i klinkierowych cokołów budynków, fot. Elżbieta Przesmycka,2014,2018
Il.7. Zabudowa blokowa głównych ulic w trakcie modernizacji. Widoczna wymiana stolarki okiennej oraz
eliminacja sosen na korzyść nowych form zieleni, fot. Elżbieta Przesmycka, 2015r.
Wybrana literatura
[1] Chałupski J., Osiedla mieszkaniowe budowane przy fabrykach i zakładach przemysło-wych w rejonie
przetwórczym COP w latach 1936-1939., Rzeszów 1984.
[2] Dziennik Nr 21 Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 5 czerwca1923 roku.
[3] Garbacz D., Narodziny, Stalowa Wola 1937-1939, Stalowa Wola 2005. [4] Przesmycka E.,[red], Stalowa Wola. Europejskie miasto modernistyczne, Stalowa Wola, 2013r.
[5] Przesmycka E., Problemy konserwacji architektury modernistycznej w Polsce, Wiadomości Konserwatorskie nr
26/2009, Warszawa, 2009, p. 415-426..
[6 ] Przesmycka E., Stalowa Wola- Współczesne budowanie tożsamości miasta , zeszyty Naukowe Politechniki
Poznańskiej, Poznań 2012
[7] Przesmycka E., Uwarunkowania polityczno-gospodarcze Polski i regionu południowo-wschodniego,[w:]
Architektura modernizmu w Polsce. Kraków, Lublin, Otwock, pod red. E. Przesmyckiej, Lublin 2008, s.9-17.
[8] Stańkowski M., Myśliwiec M., Stalowa Wola, Architektura sztandarowej Inwestycji COP-u, Libra 2008, p. 28.
