Plany ochrony obiektu muzealnego a koncepcja centralnych magazynów eksponatów

dr Radosław Tyślewicz (afiliacja: Akademia Marynarki Wojennej)

XIII SPOTKANIE FORUM DZIEDZICTWA SZTUKI INŻYNIERYJNEJ,  Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, 16 września 2021 r

Podstawą do rozpoczętego w XXI wieku procesu tworzenia w poszczególnych krajach zcentralizowanych magazynów zbiorów muzealiów, często dla kilku instytucji o różnym profilu były wyniki badań i przeprowadzonych analiz w obszarze światowego muzealnictwa na koniec pierwszej dekady aktualnego stulecia. Jednym z nich było badanie ankietowe przeprowadzone przez Międzynarodowe Centrum Badań nad Ochroną i Konserwacją Dziedzictwa Kulturowego (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property – ICCROM) w 2011 r[1]. Wzięło w nim udział blisko 1500 muzeów ze 136 krajów. Wyniki wskazały, że w skali globalnej dla współczesnego muzealnictwa głównym problemem jest kwestia magazynowania zbiorów. Problem ten dotyczy przestrzeni magazynowej, jak i etalażu oraz przepełnienia aktualnych magazynów[2].           W równym stopniu zjawisko to dotyczy również sytuacji tego sektora w Polsce. Opracowany w 2015 roku przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów Raport dowodzi, że w ponad jednej trzeciej z ankietowanych muzeów brak było magazynów, w dwóch trzecich powierzchnia magazynów była niewystarczająca, a blisko jedna druga podmiotów posiadała nieodpowiednie lub tylko częściowo odpowiadające wymaganiom wyposażenie[3]. Z kolei z informacji przedstawionych w sprawozdaniu GUS dot. obszaru kultury za rok 2017 wynika, że w polskich muzeach i galeriach znajduje się obecnie ok. 22 mln obiektów[4].

 

Kolejnym elementem w omawianym zagadnieniu jest fakt, również potwierdzony w  międzynarodowych i krajowych źródłach[5] stwierdzający, że w muzeach eksponuje się na stałe, średnio, jedynie od kilku do kilkunastu procent posiadanych przez daną instytucję zbiorów. Pozostałą cześć zbiorów, średnio ok 90%[6]  przechowuje się w magazynach. W przypadku Polski daje to liczbę ok. 20 mln obiektów, które przechowywane są w różnych, często nie optymalnych dla nich warunkach. Należy przy tym pamiętać, że z roku na rok wzrasta liczba gromadzonych przez instytucje muzealne i galerie eksponatów. Dla przykładu w 2016 r. odnotowano wzrost łącznej liczby zbiorów muzealnych o 4,3% w porównaniu z rokiem 2015, a w 2017 r. zbiory galerii sektora publicznego wzrosły o 4,4% w stosunku do roku poprzedniego[7]. Pozwala to na oszacowanie corocznego przyrostu ilości gromadzonych muzealiów w Polsce na ok 5 % rok do roku, co daje przyrost o 100% w okresie 20 lat!

 

Kluczową kwestią, dla dalszego omawiania poruszanego tematu jest wskazanie głównego zadania jakie spoczywa na placówkach muzealnych a w konsekwencji dotyczy gromadzenia, magazynowania, konserwacji i prezentowania zbiorów muzealnych w dłuższym okresie czasu. Zgodnie z Ustawą o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. Art. 1. „Muzeum jest jednostką organizacyjną nienastawioną na osiąganie zysku, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów”[8]. Wynika z tego, że pierwszym i najważniejszym zadaniem tych instytucji jest gromadzenie i trwała ochrona zbiorów (muzealiów) a co za tym idzie, zapewnienie odpowiednich warunków do ich przechowywania, czyli głównie magazynowania i tym samym zapewnienia przetrwania ich w czasie. Kierując się takim priorytetem w działalności,  sprawą kluczową dla zachowania zbiorów w długim okresie staje kwestia określenia najważniejszych zagrożeń dla posiadanych muzealiów. Powszechnie uważa się, szczególnie w Europie dotkniętej najpierw pierwszą a potem drugą Wojną Światową, że to właśnie działania wojenne stanowią potencjalnie największe zagrożenie dla zgromadzonych w muzeach dóbr. Jednak jak wskazują ww. statystyki oraz wyniki badań, w tym w oparciu o ankiety, największy wpływ na żywotność zgromadzonych muzealiów w skali macro i w długim okresie czasu mają warunki ich przechowywania (magazynowania) a nie destrukcyjne działania wojenne czy ich nielegalny zabór, rabunek lub celowe zniszczenie umotywowane politycznie lub spowodowane chorobami psychicznymi. Konsekwencją przyjęcia takiego punktu widzenia jest zmiana podejścia do zapewnienia muzealiom warunków zapewniającym ich przetrwanie w dłuższym okresie czasu.

Według Stefana Michalskiego z Canadian Conservation Institute, każde zmniejszenie temperatury o 5°C podwaja czas życia obiektu[9]. Zasada ta wynika z faktu, że spadek temperatury ogranicza szybkość chemicznej degradacji polimerów organicznych m.in. papieru, tkanin, skóry, tworzyw sztucznych, występujących w dużej części obiektów muzealnych. Stąd np. szeroko stosowane zalecenia Amerykańskiego Stowarzyszenia Inżynierów Ogrzewnictwa,

Chłodnictwa i Klimatyzacji (American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers – ASHRAE) przewidują dla magazynów archiwalnych i bibliotecznych temperaturę +10°C, a przynajmniej w okresie zimowym osiągniecie niskiej temperatury. Zależności pomiędzy długością czasu życia materiałów o różnej wrażliwości chemicznej a temperaturą, w jakiej obiekty są przechowywane, pokazuje tabela numer 1, opracowana przez specjalistów z CCI[10].

 

Tab. 1. Zależność między trwałością materiałów o różnej wrażliwości chemicznej a temperaturą w jakie przedmioty są przechowywane. Założenie przyjęte do obliczeń: wilgotność względna w każdym przypadku ok. 50%. Przykłady materiałów z podziałem na stopnie wrażliwości: Niska: drewno, len, bawełna, skóra, pergamin, farba olejna, tempera jajeczna, media akwarelowe; Średnia: stabilne materiały fotograficzne np. XIX-wieczne czarno-białe negatywy na szkle, XX-wieczne czarno-białe negatywy na folii poliestrowej; Wysoka: kwaśny

papier np. papier gazetowy i niskiej jakości książki, papiery po 1850 roku, celuloid i wiele wczesnych tworzyw sztucznych, naturalne materiały zakwaszone przez zanieczyszczenia (tekstylia, skóra); Bardzo wysoka: media magnetyczne np. taśmy wideo, audio, dyskietki; materiały fotograficzne np. kolorowe wydruki; wiele elastycznych polimerów, od gumy do pianek poliuretanowych oraz niektóre farby akrylowe.

Wrażliwość
temperatura	niska	średnia	wysoka	Bardzo wysoka
~60º C	~4 lata +	~1 rok	~6 m-cy	~2 m-ce
~30º C	~250 lat +	~75 lat	~25 lat	~7 lat
~25º C	~500 lat +	~150 lat	~50 lat	~15 lat
~20º C	~1000 lat +	~300 lat	~100 lat	~30 lat
~10º C	~5000 lat +	~1500 lat	~500 lat	~150 lat
~ 0º C	~20000 lat +	~6000 lat	~2000 lat	~600 lat

 

Źródło: opracowano na podstawie https://www.canada.ca/en/conservation-institute/services/agents-deterioration/temperature.html [15.10.2021].

 

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na muzealia poza temperaturą, jest wspominana wilgotność oraz naświetlenie i penetracja promieniowania UV. Te czynniki w przeważającym stopniu decydują o tym, czy oraz przez jaki czas dany obiekt będzie dostępny dla przyszłych pokoleń. Można zaryzykować tezę, że do większego uszczerbku w zbiorach doszło w skali świata przez ostatnie 70 lat nie w skutek działań wojennych, co w efekcie destrukcyjnego wpływu temperatury, wilgoci i słońca będących efektem niemożności zachowania optymalnych warunków do przechowywania powiększających się kolekcji zbiorów (zarówno tych prezentowanych jak i tych magazynowanych). Mając na uwadze główny, ustawowy cel funkcjonowania instytucji muzealnych, fakt przyrostu ilości gromadzonych muzealiów i obserwowanego problemu z zakresie zapewnienia optymalnych warunków do ich przechowywania oraz potwierdzonych badaniami kluczowych czynników dla przetrwania zbirów w czasie, podjęto w różnych częściach Europy i Świata działania, które mają rozwiązać zidentyfikowany problem. Dodatkowymi czynnikami jakie należało przy tym uwzględnić była ekonomiczna racjonalność zgodnie z zasadą koszt-efekt oraz fizyczne bezpieczeństwo zbiorów rozpatrywane w czterech obszarach (otoczenie, obiekt, IT/Cyber oraz ludzie i system zarządzania).

 

Jak pokazują przykłady z ostatnich 20 lat, na naszym kontynencie oraz poza nim powstało kilkanaście obiektów scentralizowanych magazynów muzealiów, które stanowią próbę rozwiązania przedstawionego powyżej problemu. Przykładami mogą być wybrane obiekty przedstawione w tabeli numer 2.

 

Tabela 2.  Wybrane obiekty typu scentralizowanych magazynów w poszczególnych krajach wraz z rokiem budowy. źródło: opracowanie na podstawie J. Czop, Centralny magazyn zbiorów muzealnych – nowe zadanie narodowego instytutu muzealnictwa i ochrony zbiorów, Muzealnictwo 2019(60), str. 92-102.

 

lp.	Nazwa instytucji/kraj	rok budowy
1.	Collection Centre Friesland Leeuwarden / Holandia	2016
2.	Conservation Centre  Vejle / Dania	2003 i rozbudowa w 2013
3.	Art Collection Center of the Swiss National Museum in Affoltern am Albis / Szwajcaria	2005-07
4.	Glasgow Museums Resource Centre / UK (Szkocja)	2003-09
5.	Staraya Derevnya Restoration and Storage Centre The Hermitage St. Petersburg / Rosja	2003-15
6.	Conservation and storage facility for the Musée du Louvre in Liévin / Francja	2015-19
7.	Zentrales Museumsdepot Weimar Schwerin / Niemcy	2014-18
8.	Museum Collection Center Birmingham / UK	2014
9.	Central Storage Facility of the Staatliche Museen zu Berlin / Niemcy	2014-17
10.	World Conservation and Exhibitions Centre at the British Museum / UK	2011-15
11.	Collection Centre Netherlands (CCNL) in Amersfoort / Holandia	2018-20
12.	British Museum Archaeological Research Collection a new storage and research facility in Shinfield / UK	2019-20

 

Większa część tych obiektów powstała w drugiej dekadzie XXI wieku. W większości przypadków są to inwestycje typu „green field” o cechach magazynu scentralizowanego, czyli obiektu posiadającego segment wielkopowierzchniowego magazynu oraz segmenty socjalno-administracyjne i specjalistyczne, w tym przeznaczone do badań i konserwacji zborów oraz częściowej ich ekspozycji. Średnia powierzchnia magazynowa takich obiektów po wyłączeniu ekstremalnych przypadków największego obiektu z Federacji Rosyjskiej i najmniejszego w Danii, mieści się w przedziale pomiędzy 5-15 tys. m². Pozostaje kwestią otwartą profil gromadzonych zbiorów oraz instytucjonalne podporządkowanie poszczególnych obiektów, co uzależnione jest od wielkości danej instytucji oraz profilu i rozmiarów posiadanych przez nie zbiorów muzealnych wymagających magazynowania. Czasami są to instytucje o tak dużych i różnorodnych zasobach, że stworzyły tego typu magazyn dla własnych potrzeb dodatkowo świadcząc usługi magazynowania muzealiów innym podmiotom z kraju i zagranicy jak np. Musée du Louvre i dedykowany obiekt w pod paryskim Liévin[11], a czasami są to inicjatywy regionalne dla kilku niezależnych podmiotów jak holenderska Collection Centre Netherlands (CCNL) w Amersfoort, gdzie zbiory ulokowały cztery podmioty: Rijksmuseum, the Dutch Open Air Museum, Paleis Het Loo and the Cultural Heritage Agency[12]. Bez względu na podporządkowanie organizacyjne i profil zbiorów podstawą tworzenia tego typu obiektów jest kwestia zapewnienia optymalnych warunków do zachowania kolekcji w czasie, optymalizacja kosztów magazynowania oraz wprowadzane równocześnie nowe standardy zarządzania zbiorami, co w sumie poprawia szeroko rozumiane bezpieczeństwo przechowywanych muzealiów.

 

Koncepcja centralnych magazynów jest szeroko stosowanym rozwiązaniem w cywilnej logistyce. Regionalne centra dystrybucji towarów są stale doskonalonym i rozwijającym się globalnie elementem wymiany towarowej. Począwszy od magazynowania płodów rolnych. przez tworzenie składów węgla na potrzeby rozwijającej się żeglugi handlowej w XIX wieku a na aktualnych HUB-ach i tzw. suchych portach o ponad krajowym wymiarze. Są to jednak procesy w biznesie produktów szybko zbywalnych, gdzie kluczowym czynnikiem kosztotwórczym oraz jednocześnie stanowiącym o przewadze konkurencyjnej jest czas dostawy towaru. Ze względu na odmienny i wrażliwy charakter swojej działalności pewne branże uważały centralizację magazynów za niebezpieczną dla swojej domeny, choć bezsprzecznie korzystną ekonomicznie. Jedną z takich instytucji była armia. W przypadku tej instytucji centralne magazyny stanowiły łatwy cel dla przeciwnika i z założenia przez dekady okresu zimnowojennego utrzymywano w wojsku rozproszony system magazynowania. Z nieco innych przyczyn ale podobnie wygląda system magazynowania muzealiów, będący wyłączną domeną poszczególnych instytucji rozproszonych na terytorium całego kraju. Trudno o bardziej konserwatywne przykłady będące przeciwstawne do dynamicznie dopasowujących się do wymagań rynku rozwiązań biznesowych. Jednak i tu doszło do przełomu. Po wejściu do NATO i ustabilizowaniu się kwestii bezpieczeństwa militarnego w Europie armie państw zachodnich jak np. Niemcy, przeszły na system scentralizowanych magazynów kierując się korzyściami ekonomicznymi. Również w Polsce, wojsko dokonało reorganizacji systemu logistycznego zaopatrywania i od 2014 roku realizowana jest koncepcja scentralizowanych magazynów/centrów dystrybucji wysokiego składowania w ramach której, powstaną trzy magazyny centralne ulokowane na zachód od linii Wisły, o charakterze magazynu wielkopowierzchniowego (pow. 7,5 – 20 tys. m2), zawierającego również segmenty funkcjonalne. Są one ulokowane odpowiednio w Pile[13] (realizacja w latach 2014-16), Kutnie[14] (realizacja w latach 2013-15) i Jastrzębie Zdroju[15] (realizacja przewidziana do 2022 roku). W chwili obecnej do użytku oddano już dwa pierwsze obiekty. Równocześnie wprowadzono nowy, elektroniczny system oznakowania, ewidencji i obrotu materiałami w całej armii – tzw. JIM (Jednolity Indeks Materiałowy)[16], co jest warunkiem sprawnego wykorzystywania oraz kontroli pozsiadanych i magazynowanych dóbr. 

 

Podobnie rozwiązania wdraża aktualnie inny podmiot zaliczany do „wrażliwych” dla funkcjonowania państwa jakim jest Poczta Polska[17]. Wydaje się, że zarówno analizy w zakresie bezpieczeństwa w regionie, jak i przewidywane zagrożenia w przyszłości pozwalają na wprowadzanie nawet w tak newralgicznych instytucjach optymalizacji w zakresie magazynowania i obrotu materiałami, której podstawą jest czynnik ekonomiczny oraz czas potrzebny na poszczególne operacje logistyczne. Wprowadzany aktualnie w Polsce system magazynów wielkopowierzchniowych w armii stanowi przejściowe rozwiązanie pomiędzy systemem rozproszonym a magazynowaniem centralnym, którym jest sieć scentralizowanych magazynów regionalnych. Takie rozwiązanie pozwala zarówno na stopniowe przechodzenie z jednego modelu do drugiego ale daje również możliwość zachowania zdolności do zastępowalności w razie potrzeby jednego magazynu powierzchnią w pozostałych, przy jednoczesnych korzyściach wynikających z optymalizacji kosztów magazynowania, ochrony, kontroli i transportu. Ideę przechodzenia z modelu rozproszonego do centralnego pokazuje rycina numer 1.

Ryc. 1. Trendy w organizacji magazynowania w odniesieniu do zagrożenia konfliktem zbrojnym. źródło: opracowanie własne

 

 

Idea Centralizacji Magazynowania Zbiorów Muzealnych jest również wdrażana w Polsce.               W 2020 roku NIMOZ pozyskał lokalizację w m. Lesznowola k. Warszawy z przeznaczeniem na budowę pierwszego w kraju centralnego magazynu regionalnego dla instytucji muzealnych z Mazowsza. Przedsięwzięcie znajduje się na liście projektów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego[18] oraz zadań przewidzianych do realizacji przez NIMOZ[19].

Według dostępnych, wstępnych założeń Centrum Magazynowania Zbiorów Muzealnych składać się będzie z dwóch głównych segmentów, o odmiennym przeznaczeniu, wymaganiach i konstrukcji architektoniczno-budowlanej. Będzie to segment „A” (MAGAZYNOWY), w którym nie ma stałych stanowisk pracy a przewidywane parametry klimatu wynikają przede wszystkim z wymagań ochrony zbiorów oraz segment „B” (WIELOFUNKCYJNY) z pomieszczeniami do pracy stałej, w którym przewiduje się warunki zapewniające bezpieczeństwo zbiorów, komfortu pracy użytkowników oraz prawidłowe funkcjonowanie urządzeń technicznych. Podstawową i jedyną funkcją budynku magazynowego będzie przechowywanie zbiorów muzealnych, natomiast w budynku wielofunkcyjnym mają się znajdować wszystkie funkcje związane z obsługą magazynu, badaniem i opracowywaniem zbiorów, a także funkcje dydaktyczno-konferencyjne oraz inne pomocnicze, w tym administracyjne. Można stwierdzić, że koncepcja CMZM opracowana przez NIMOZ wpisuje się w tego typu działania realizowane przez inne instytucje państwowe i podmioty gospodarcze w związku z wymaganiami czasów współczesnych i identyfikowanych przyszłych potrzeb zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i w oparciu o racjonalne przesłanki ekonomiczne. Jest również zgodna z obserwowanym trendem w Europie w instytucjach tego typu.

 

Budowa tego typu obiektów wymaga jednak dokładnej, wielopłaszczyznowej analizy ryzyka już na etapie wstępnej koncepcji i jego lokalizacji. Tu znów sprawa nie jest jednoznaczna w zakresie metodologii opracowania tego rodzaju analiz a w późniejszym etapie opracowania planów ochrony obiektu i zarządzania jego bezpieczeństwem w sposób ustandaryzowany i porównywalny w skali macro. Zadanie wykonania takiej analizy powierzono konsorcjum Stowarzyszenia Studiów i Analiz Bezpieczeństwa i Akademii Marynarki Wojennej, które powołało zespół dziesięciu ekspertów dziedzinowych w celu wypracowania założeń metodologicznych, zebrania danych i wykonania analizy zagrożeń oraz wariantowej propozycji niwelacji zidentyfikowanych zagrożeń (ryzyk).

Dostępne na rynku narzędzia[20] oraz obowiązujące w kraju wytyczne[21] nie dają spójnych podstaw do opracowywania tego typu analizy na etapie weryfikacji koncepcji czy wstępnych założeń opierających się głownie na wytypowanej lokalizacji geograficznej obiektu. W związku z tym realizacja takiego zadania wymagała opracowania nowego podejścia w zakresie przyjętej metody oraz jej weryfikacji a następnie realizacji analizy rozpatrywanego obiektu. W tym przypadku wykorzystano autorskie rozwiązanie, które nie tylko sprawdza się na etapie analizy koncepcji realizacji inwestycji ale stanowić może ustandaryzowane podejście w skali całej branży/kraju, co ułatwi ogólną ocenę stanu bezpieczeństwa i w związku z tym będzie mogło stanowić podstawę do podjęcia niezbędnych działań w celu poprawy sytuacji. Podejście zgodnie z metodą identyfikacji ryzyka SSABSec[22] stanowi propozycję w tym zakresie. Metoda ta została z powodzeniem wykorzystana w tym przypadku choć nie była wcześniej wykorzystywana komercyjnie poza dociekaniami akademickimi. Od strony naukowej została oparta m.in. na metodzie probabilistycznej oraz metodzie indywidualnych przypadków, obserwacji i sondażu diagnostycznego, eksperckiej oraz scenariuszowej. 

 

Zgodnie z zastosowanym narzędziem dokonano analizy kontekstowej oraz oceny ryzyka a następnie dokonano ewaluacji zagrożeń/ryzyka dla wskazanej w koncepcji lokalizacji CMZM. Przez otoczenie kontekstowe, w SSABSec poddaje się ocenie czynniki, na które kierownictwo nie ma żadnego wpływu, ale musi je badać pod uwagę i rozumieć ich wpływ na własną instytucje/obiekt. Zaliczamy do nich min. czynniki: polityczne, ekologiczne, klimatyczne, walka z naturą itp. Kolejnym obszarem tego etapu jest analiza otoczenia relacyjno-biznesowego, czyli czynników, na które kierownictwo ma pewien wpływ, ale te czynniki mają również wpływ na osobę zarządzającą. Są to klienci/odbiorcy, społeczność lokalna i władze gminy, właściciele przylegających nieruchomości, itp. Kolejny obszar to analiza otoczenia wewnętrznego, czyli czynników nad którymi osoba zarządzająca ma pełną kontrolę, jak: teren na którym się znajduje rozpatrywany obiekt włącznie z płotem, budynki oraz wyposażenie techniczne, styl przywództwa/zarządzania, cele organizacyjne, wartości organizacyjne, priorytetyzację celów oraz ogólną strategie ich osiągania, strukturę organizacyjną, kulturę organizacyjną, stawiane wymagania i kompetencje pracowników, praktykę zarządzania, klimat w miejscu pracy, systemy i procedury, wartości i potrzeby pracowników, motywacje wewnętrzną pracowników oraz indywidualny i organizacyjny poziom wydajności pracy. Ostatnim elementem tego etapu jest ustalenie kryteriów ryzyka (poziomów odniesienia) niezbędnych na dalszym etapie ewaluacji.

 

W przypadku obiektów magazynowych przeznaczonych dla muzeów warto przyjąć nawet ponad 500-letni okres historyczny poszukiwania zdarzeń generujących poszczególne ryzyka w odniesieniu do lokalizacji geograficznej obiektu/instytucji. Trzon identyfikowanych ryzyk pochodzi z gminnych i wojewódzkich planów ochrony ludności dla danego regionu, które zawierają wstępną identyfikację zagrożeń w zakresie np. powodzi, wiatrów, mrozów, itp. Nie jest przy tym niczym nadzwyczajnym uwzględnienie tak wydawało by się nietypowych dla rejonu Mazowsza zjawisk jak trzęsienie ziemi[23] czy uderzenie meteorytu[24] (tzw. katastrofa kosmiczna) . Dlatego ważnym jest poza samą identyfikacją ryzyk opracowanie i przyjęcie skali prawdopodobieństwa oraz skali skutków wystąpienia poszczególnych identyfikowanych zagrożeń.

 

Tab. 3. Skala prawdopodobieństw oraz skala skutków wystąpienia poszczególnych identyfikowanych zagrożeń. źródło: opracowanie własne na podstawie propozycji dr J. Kupiński (AMW).

 

Skala prawdopodobieństwa (0,0 do 1)	(0,00000) – zagrożenie nie wystąpi	(0,0001) – zagrożenie może wystąpić 1 raz na 10000 lat	(0,001) – zagrożenie może wystąpić 1 raz na 1000 lat	(0,01) – zagrożenie może wystąpić 1 raz na 100 lat	(0,1) – zagrożenie może wystąpić 1 raz na 10 lat	(1,0) – zagrożenie wystąpi co najmniej raz w roku
Skala stuków (1 do 10)	(0) – 0% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(1) – 10% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(2) – 20% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(3) – 30% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(4) – 40% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(5) – 50 % utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji
	(6) – 60% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(7) – 70% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(8) – 80% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(9) – 90% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji	(10) – 100% utraty zdolności obiektu/ organizacji do realizacji funkcji

 

 

Uzupełnieniem skali prawdopodobieństwa i skali skutków jest ich interpretacja zawarta w formie przykładu w Tabeli numer 4.

 

Tab. 4. Interpretacja skali skutków dla obiektu przyjęta w zastosowanej metodzie analizy ryzyka. źródło: opracowanie własne na podstawie „Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego”. Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa, 2013, s. 14.

 

 

 

Skala	Skutki	Opis
< 0,0 – 1,0 >	nieistotne	Nie ma ofiar śmiertelnych. Nikt lub mała liczba ludzi została przemieszczona na krótki okres czasu (do 2 godzin). Nikt lub niewielka liczba osób wymaga pomocy (nie finansowej lub materialnej). Praktycznie bez zniszczeń. Brak wpływu lub bardzo niewielki na społeczność lokalną. Brak lub niewielkie straty finansowe. Niemierzalny efekt w środowisku naturalnym.
( 1,0 – 1,0 >	małe	Mała liczba rannych ale bez ofiar śmiertelnych. Nikt lub mała liczba ludzi została przemieszczona na krótki okres czasu (mnie niż na 24 godziny). Część ludzi potrzebuje pomocy. Występują pewne zniszczenia. Występują pewne utrudnienia (nie dłużej niż 24 godziny). Niewielkie straty finansowe. Nie wymagane dodatkowe środki. Niewielki wpływ na środowisko naturalne o krótkotrwałym efekcie.
( 2,5 – 4,5 >	średnie	Potrzebna pomoc medyczna lecz bez ofiar śmiertelnych. Niektórzy wymagają hospitalizacji. Potrzebne dodatkowe miejsca w szpitalach oraz dodatkowy personel medyczny. Przebywanie ewakuowanych ludzi w wyznaczonych miejscach z możliwością powrotu w ciągu 24 godzin. Ustalenie miejsc zniszczeń, które wymagają rutynowej naprawy. Normalne funkcjonowanie społeczności z niewielkimi niewygodami. Spore straty finansowe. Pewne skutki w środowisku naturalnym lecz krótkotrwałe lub małe.
( 4,5 – 7,0 >	duże	Mocno poranieni, dużo osób hospitalizowanych, dużo osób przemieszczonych (więcej niż na 24 godziny). Ofiary śmiertelne. Potrzeba zasobów do pomocy ludziom i do usuwania zniszczeń. Społeczność częściowo nie funkcjonująca. Niektóre służby (serwisy) są nieosiągalne. Duże straty finansowe. Potrzebna pomoc z zewnątrz. Długotrwałe skutki s środowisku naturalnym.
( 7,0 – 10,0 >	katastrofalne	Duża liczba poważnie rannych. Duża liczba hospitalizowanych, duża liczba osób przemieszczonych (na więcej niż 24 godziny). Ofiary śmiertelne. Potrzeba szczególnych zasobów do pomocy ludziom i do usuwania zniszczeń. Wymagana duża pomoc dla dużej liczby osób. Rozległe zniszczenia. Niemożność funkcjonowania lokalnej społeczności bez istotnej zewnętrznej pomocy. Duży wpływ na środowisko naturalne i/lub trwałe zniszczenia.

 

 

Z kolei ocenę ryzyka realizuje się w oparciu o identyfikację ryzyka, w tym: wyszukiwanie ryzyka, rozpoznanie ryzyka: identyfikację (źródła ryzyka) elementu powodującego ryzyko, identyfikację potencjalnych niekorzystnych zdarzeń, opis potencjalnych przyczyn zdarzeń (niekorzystnych), potencjalnych konsekwencji zdarzeń (niekorzystnych), kompletną listę ryzyk, na które organizacja ma wpływ i na które organizacja nie ma wpływu. Następnie realizowana jest szczegółowa analiza ryzyka, polegająca na poznaniu charakteru ryzyka, określeniu konsekwencji przez nie powodowanych, określenie prawdopodobieństwa ich wystąpienia, określenie poziomu ryzyka (wielkości ryzyka) oraz opracowania kombinacji konsekwencji wystąpienia niekorzystnych zdarzeń i prawdopodobieństwa ich zaistnienia. Do zobrazowania sytuacji w celu lepszego zrozumienia sytuacji wykorzystuje się punktową ocenę ryzyka wraz ze skalą ryzyka uwzględniającej podział na poziom akceptowalny, tolerowany i nieakceptowalny (Tab. 5). Poziomy te będą zawsze subiektywną oceną i dlatego wymagają na etapie analizy bezpośredniego zaaranżowania i współpracy z  osobami odpowiedzialnymi za kwestie bezpieczeństwa instytucji/obiektu/zbirów (menadżera bezpieczeństwa) z zespołem opracowującym analizę/plan ochrony.

 

Tab. 5. Przykładowa skala ryzyka z odniesieniem do punktowej oceny ryzyka dla poszczególnych identyfikowanych zagrożeń. Źródło: opracowanie własne.

 

Ryzyko akceptowane (kolor zielony)	0,0  do 0,9	monitorować ryzyko i utrzymać jego poziom
Ryzyko tolerowane (kolor żółty)	1,0 do 4,9	Zaplanować działania redukujące ryzyko do poziomu akceptowalnego
Ryzyko nieakceptowane (kolor czerwony)	5,0 do 10	Zaplanować działania redukujące ryzyko co najmniej do poziomu tolerowanego

 

Następnie na jej podstawie, dla lepszego zobrazowania sytuacji opracowuje się tzw. mapę ryzyka (Ryc. 2). Z kolei na jej podstawie poddaje się dalszemu procedowaniu te zagadnienia które dotyczą ryzyk z poziomu trzeciego (nieakceptowanych) i drugiego (tolerowanych) w celu ich zniwelowania.

Ryc. 2. Przykładowa Mapa ryzyka. źródło: A. Liwacz, VIII Kongres Brokwerów, Mikołaji, 2005, https://slideplayer.pl/slide/828194/ [22.10.2021]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ostatnim ale bardzo istotnym elementem tego etapu w ramach rozpatrywanej metody jest ewaluacja ryzyka, która obejmuje porównanie poziomu ryzyka z wcześniej przyjętymi kryteriami oraz ustalenie hierarchizacji zidentyfikowanych zagrożeń. Dopiero wówczas możliwa jest wariantowa propozycja postępowania ze zidentyfikowanym ryzykiem min. poprzez: unikanie ryzyka, podjęcie ryzyka w celu wykorzystania szansy, likwidacji lub częściowej neutralizacji źródła ryzyka, oddziaływanie na prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzeń niekorzystnych i/lub oddziaływanie na konsekwencje ich zaistnienia, podział ryzyka, niepodejmowanie działań. Na tej podstawie tworzy się wybór opcji postępowania z ryzykiem oraz przygotowuje i wdraża plany postępowania z ryzykiem.

 

Narzędzie analizy według metodologii SSABSec opiera się o tzw. cztery filary bezpieczeństwa, w ramach których analizie poddawane są: otoczenie obiektu, obiekt (odporność/podatność obiektu na zagrożenia), technika (w tym systemy, instalacje i procesy realizowane w obiekcie) oraz czynnik ludzki i organizacja/procesy zarządzania (w tym IT i Cyber bezpieczeństwo).

 

Na poziomie analizy ryzyka i planów ochrony obiektów/organizacji a nie analizy koncepcji jak to miało w przedstawionym powyżej przypadku CMZMM, dochodzi jeszcze jeden element – weryfikacji przyjętych rozwiązań w zakresie bezpieczeństwa. Jest on realizowany z wykorzystaniem metody scenariuszowej i pozwala na faktyczną weryfikację odporności przyjętych rozwiązań na możliwe zagrożenia oraz identyfikacje luk w zakresie katalogu zidentyfikowanych ryzyk lub przyjętych rozwiązań mających je wykluczyć lub ograniczyć ich skutki. Przykładem może  być kwestia odpowiedniego zaprojektowania otoczenia budynku magazynu, w tym uwzględnienia obiektów tzw. małej architektury lub „zielonego” dachu, które mogą jednocześnie przeciwdziałać zagrożeniom terrorystycznym jak wjechanie pojazdu mechanicznego wyładowanego materiałami wybuchowymi, ostrzału dachu budynku granatami moździerzowymi małego kalibru lub ładunkami zrzucanymi z dronów latających lub szybkiego przedostania się do wnętrza przez dach z wykorzystaniem flyboardu[25]. W przypadku pierwszego z zagrożeń w pracach projektowych bezpośredniego otoczenia obiektu należy uwzględnić skalę skutków detonacji ładunku i rozkładu ciśnienia siły uderzeniowej w zależności od typu pojazdu.

Ryc. 3. Zależność wielkości strefy bezpieczeństwa od masy ładunku wybuchowego i ciśnienia fali uderzeniowej (według typów pojazdów). Źródło: A. Jasiński, Techniczne środki zabezpieczenia budynków przed atakiem terrorystycznym, s. 4 (na podstawie Reference Manual to Mitigate Potential Terrorist Attacks against Bouildings, US Federal Emergency Management Agency, 2003, p. 4-17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ciekawym podejściem jest sposób zabezpieczenia dachu oraz ścian bocznych budynku magazynowego w Lievin. Ziemia znajdująca się na dachu daje efekt budowli ekologicznej ale jednocześnie zabezpiecza ją przed „ostrzałem” nawet do kalibru 80 mm! Z kolei podwójne ściany boczne, mieszczące w sobie szlak komunikacyjny oraz ciągi dla mediów (woda, prąd, itp.) zabezpieczają obiekt przed ewentualnym ostrzałem z boku nawet z wykorzystaniem pocisków RPG.

Ryc. 4. Wizualizacja obiektu zaprojektowanego dla Muzeum Louvre w m. Liévin we Francji. źródło: Louvre conservation and storage facility in Liévin. Panoramic view of project © Rogers Stirk Harbour + Partners / Mutabilis; ROGERS STIRK HARBOUR + PARTNERS Winner for the Development of a Conservation and Storage Facility for the Musée du Louvre in Liévin, Press Release Grand Projet July 7, 2015 Liévin (Nord-Pas de Calais)

 

 

 

Z kolei kwestia przewidywania przyszłych zagrożeń została dostrzeżona na przykładzie flyboardu, którego wynalezienia nie przewidywali analitycy magazynu muzealnego w Holandii (Kompleks wystawienniczo-magazynowy w holenderskim Amersfoort) wychodząc z założenia, że dach przy sześciometrowej wysokości obiektu nie wymaga szczególnego zabezpieczenia[26]. Jak sami przyznali, podczas konsultacji przeprowadzonej w ramach opracowywania analizy na potrzeby NIMOZ, aktualnie muszą zrewidować przyjęte założenia w tym przypadku, ponieważ pojawiło się nowe ryzyko, którego nie przewidziano a nie zastosowali metody wariantowej weryfikacji planu ochrony obiektu, która wskazał by na tego typu lukę w ochronie. 

 

Należy zaznaczyć, o czym wspomniano już wcześniej w niniejszym artykule, że w polskim porządku prawnym, co do tego typu obiektów, jak obiekty instytucji gromadzących zbiory muzealne istnieją metodyki uzgadniania planów ochrony obiektu wynikające z przepisów wykonawczych do obowiązującej Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz.U. 1997 Nr 114 poz. 740), których elementem jest również analiza ryzyka zagrożeń terrorystycznych oraz wytyczne dotyczące rozwiązań przeciwdziałających zagrożeniom. Zostały one uwzględnione w procesie tworzenia ww. narzędzia SSABSec, co powinno ułatwić w przyszłości stworzenie ustandaryzowanego podejścia do opracowywania tego typu analiz i planów dla potrzeb poszczególnych branż, w tym np. muzealnictwa czy muzealnictwa wojskowego. Ponieważ jednak w opinii zespołu realizującego zadanie, metodyki które opisane są w różnych publikacjach lub również, te objęte procesem normalizacyjnym jak np. ISO 31000 z 2018 roku oraz wymienione w aktach prawa polskiego, dotyczą najczęściej uogólnionego podejścia i nie uwzględniają specyfiki zagrożeń bezpieczeństwa obiektów typu CMZM, dlatego też zdecydowano się na opracowanie własnego, autorskiego podejścia wypracowanego na podstawie dostępnych metod oraz dobrych praktyk pod marką SSABSec. Zastosowanie takiego podejścia pozwala na wariantowe rozpatrywanie możliwych do zastosowania działań zwalczających lub niwelujących zidentyfikowanych i uznanych za ważne ryzyk/zagrożeń w trzech wariantach:

1. Minimalnym – spełniającym wymogi formalne wynikające z przepisów prawa;
2. Pośrednim – będące rozszerzeniem poziomu pierwszego w miarę posiadanych środków zgodnie z zasadą koszt-efekt;
3. Maksymalnym – będącym rozszerzeniem wariantu 1 i 2m możliwym do realizacji przy braku wyraźnych ograniczeń finansowych. Nigdy jednak nie uzyskamy 100% gwarancji bezpieczeństwa i wyeliminowania wszystkich możliwych ryzyk dla obiektu.

 

Podsumowanie

Centralizacja magazynowania muzealiów jest procesem postępującym w Europie i wchodzącym do Polski. Centralizacja magazynowania może stanowić jedno z rozwiązań minimalizujących negatywne skutki braku możliwości zapewnienia odpowiedniego przechowywania muzealiów. Wyparowanie/przyjęcie standardu, np. SSABSec w zakresie analizy ryzyka oraz opracowywania planów ochrony obiektów muzealnych w skali kraju stwarz możliwość rzetelnej oceny w skali macro a w konsekwencji optymalizacji działań całej branży w zakresie rozwiązywania problemu zapewnienia zachowania zbiorów w długim okresie czasu. Doświadczenia wynikające z badań międzynarodowych jak i analizy pod względem zagrożeń pierwszego tego typu magazynu w Polsce, który nie ma stanowić miejsca ukrycia zbirów na czas wojny, pozwalają stwierdzić, że tego typu koncepcje są bezpieczne i mogą przyczynić się do poprawy sytuacji w zakresie magazynowania zbiorów w Polsce pod warunkiem poprawnego doboru lokalizacji takich obiektów i przyjęcie optymalnych rozwiązań w zakresie niwelowania identyfikowanych ryzyk dla obiektów i znajdujących się w nim zbiorów. Warunkiem powstania tego typu obiektów będzie jednak równoczesne wprowadzenie zmian w obszarze zarządzania zbiorami, w tym ich oznakowania tak jak miało to miejsce w wojsku (Jednolity Indeks Materiałowy). Drugim istotnym czynnikiem będzie zbudowanie nowej świadomości w przedmiotowym zakresie w środowisku muzealników, w tym w zakresie zmiany podejścia do głównych przyczyn degradacji zbiorów i konieczności łączenia potencjałów kilku instytucji w celu wspólnej realizacji i użytkowania obiektów typu regionalny magazyn centralny. W przypadku jednak muzealnictwa wojskowego i technicznego, konieczne wydaje się również wypracowanie dedykowanego rozwiązania pozwalającego na „ochronę w czasie” obiektów wielkogabarytowych aktualnie eksponowanych w plenerze.

 

Bibliometria:

Akty prawne

1. Ustawą o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. 1997 nr 5 poz. 24),
2. Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz.U. 1997 Nr 114 poz. 740),
3. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (Dz.U.2014, NR 0, POZ. 1240 Z DNIA 2014-09-19) oraz Metodyka uzgadniania planów ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie, KGP, Warszawa 2016 r.

Wydawnictwa zwarte i opracowania

4. Ocena ryzyka na potrzeby zarządzania kryzysowego. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego”, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa, 2013
5. Jasiński, Techniczne środki zabezpieczenia budynków przed atakiem terrorystycznym, s. 4 (na podstawie Reference Manual to Mitigate Potential Terrorist Attacks against Bouildings, US Federal Emergency Management Agency, 2003
6. Louvre conservation and storage facility in Liévin. Panoramic view of project © Rogers Stirk Harbour + Partners / Mutabilis; ROGERS STIRK HARBOUR + PARTNERS Winner for the Development of a Conservation and Storage Facility for the Musée du Louvre in Liévin, Press Release Grand Projet July 7, 2015 Liévin

Artykuły

7. Czop, Centralny magazyn zbiorów muzealnych – nowe zadanie narodowego instytutu muzealnictwa i ochrony zbiorów, Muzealnictwo 2019(60)
8. Nightingale Designing an Exhibition to Minimise Risks to Costume on Open Display, w: Preventive conservation in museums, edited by Chris Caple, first published 2011 by Routledge, 2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN,

Źródła internetowe

9. https://www.iccrom.org/sites/default/files/ICCROM-UNESCO%20International%20Storage%20Survey%202011_en.pdf
10. http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/kultura-w-2017-roku,2,15.html
11. http://www.bbc.com/culture/story/20150123-7-masterpieces-you-cant-see
12. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20200000902/U/D20200902Lj.pdf
13. https://www.canada.ca/en/conservation-institute/services/agents-deterioration/temperature.html
14. https://www.canada.ca/en/conservation-institute/services/agents-deterioration/temperature.html
15. https://www.architectmagazine.com/project-gallery/conservation-and-storage-facility-for-the-musee-du-louvre_o
16. https://netherlandsnewslive.com/half-a-million-objects-in-the-new-largest-art-warehouse-in-the-netherlands/231977/
17. https://pila.naszemiasto.pl/magazyn-wojskowy-w-pile-powstanie-przy-al-powstancow/ar/c1-2160017
18. https://www.alstal.eu/realizacje/sluzby-mundurowe/magazyn-wysokiego-skladowania-w-kutnie
19. https://www.defence24.pl/logistyczna-rewolucja-w-wojsku-polskim
20. https://www.dz.urz.mon.gov.pl/zasoby/dziennik/pozycje/tresc-aktow/pdf/2020/05/Poz._88_dec._Nr_72-sig.pdf
21. https://magazyny.pl/blog/aktualnosci/strategia-poczty-polskiej-zaklada-nowe-centrum-logistyczne/

https://slideplayer.pl/slide/828194/

[1] https://www.iccrom.org/sites/default/files/ICCROM-UNESCO%20International%20Storage%20Survey%202011_en.pdf  [dostęp: 05.03.2019]

[2] J. Czop, Centralny magazyn zbiorów muzealnych – nowe zadanie narodowego instytutu muzealnictwa i ochrony zbiorów, Muzealnictwo 2019(60), str. 92

[3] Tamże, s. 92

[4] Główny Urząd Statystyczny – Kultura w 2017, Warszawa 2018, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/kultura-w-2017-roku,2,15.html [5.12.2018]

[5] http://www.bbc.com/culture/story/20150123-7-masterpieces-you-cant-see – Tate pokazuje około 20% swojej stałej kolekcji. Luwr pokazuje 8%, Guggenheim

niżej 3%, a Berlinische Galerie – berlińskie muzeum, którego zadaniem jest pokazywanie, zachowanie i kolekcjonowanie dzieł sztuki powstałych w mieście – 2%

jego zasobów; w Wielkiej Brytanii ok. 1% kolekcji muzealnych znajduje się na ekspozycji – C. Nightingale Designing an Exhibition to Minimise Risks to Costume on Open Display, w: Preventive conservation in museums, edited by Chris Caple, first published 2011 by Routledge, 2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN, s. 512; dane MNK – w Muzeum Narodowym w Krakowie w 2016 r. liczba eksponowanych obiektów wynosiła ok. 12 800, co przy liczbie

wszystkich obiektów w MNK liczącej 896 462 stanowi niecałe 1,5%.

[6] w przypadku badania ankietowego Stowarzyszenia Studiów i Analiz Bezpieczeństwa z 2020 dot. instytucji z regionu Mazowsza było to 84%

[7] J. Czop, Centralny magazyn zbiorów muzealnych – nowe zadanie narodowego instytutu muzealnictwa i ochrony zbiorów, Muzealnictwo 2019(60), str. 92

[8] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20200000902/U/D20200902Lj.pdf [19.20.2021]

[9] S. Michalski, Agent of Deterioration: Incorrect Temperature, w: https://www.canada.ca/en/conservation-institute/services/agents-deterioration/temperature.html [10.10. 2021].

[10] J. Czop, Centralny magazyn zbiorów muzealnych – nowe zadanie narodowego instytutu muzealnictwa i ochrony zbiorów, Muzealnictwo 2019(60), str. 98

[11] https://www.architectmagazine.com/project-gallery/conservation-and-storage-facility-for-the-musee-du-louvre_o [22.10.2021]

[12] https://netherlandsnewslive.com/half-a-million-objects-in-the-new-largest-art-warehouse-in-the-netherlands/231977/ [20.10.2021]

[13] https://pila.naszemiasto.pl/magazyn-wojskowy-w-pile-powstanie-przy-al-powstancow/ar/c1-2160017 [01.10.2021]

[14] https://www.alstal.eu/realizacje/sluzby-mundurowe/magazyn-wysokiego-skladowania-w-kutnie [01.10.2021]

[15] https://www.defence24.pl/logistyczna-rewolucja-w-wojsku-polskim[01.10.2021]

[16] https://www.dz.urz.mon.gov.pl/zasoby/dziennik/pozycje/tresc-aktow/pdf/2020/05/Poz._88_dec._Nr_72-sig.pdf [02.10.2021]

[17] https://magazyny.pl/blog/aktualnosci/strategia-poczty-polskiej-zaklada-nowe-centrum-logistyczne/[02.10.2021]

[18]https://www.gov.pl/web/kultura/inwestycje-muzealne—nasze-wiano-na-100-lecie-odzyskania-niepodleglosci [02.10.2021]

[19]https://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/ogloszenia/2019/20191206_Program_dzialania_Narodowy_Instytut_Muzealnictwa_i_Ochrony_Zbiorow_na_lata_2020-2022.pdf [02.10.2021]

[20] np. norma ISO31000

[21] m.in.: Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (Dz.U.2014, NR 0, POZ. 1240 Z DNIA 2014-09-19) oraz Metodyka uzgadniania planów ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie, KGP, Warszawa 2016 r.

[22] Prace rozwojowe na tym narzędziem otrzymały dofinasowanie w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (tzw. fundusze norweskie i EOG) w roku 2021 z terminem realizacji na grudzień 2022 r.

[23] W 1680r. trzęsienie ziemi odnotowano w okolicach Ożarowa Mazowieckiego (Kotlina Warszawska). Magnituda wyniosła ok. 5,0. Trzęsienie ziemi spowodowało poważne uszkodzenia części zabudowań miasta Warszawy.

[24] W Polsce w ostatnim dziesięcioleciu meteoryt spadł 30 kwietnia 2011 roku na gospodarstwo agroturystyczne we wsi Sołtmany niedaleko Giżycka w woj. warmińsko-mazurskim. Meteoryt przebił zadaszenie budynku gospodarczego przerobionego na łazienki dla agroturystów.

[25]https://www.zapata.com/en/?__cf_chl_jschl_tk__=pmd_hyE89G1ylsBeVh4bt5OnShL6CKLb1rqZ2bW01AlM2bA-1635673591-0-gqNtZGzNAhCjcnBszQhl [ 20.10.2021]

[26] Aktualnie urządzenie to jest już w testach w wojskach specjalnych Holandii i Wielkiej Brytanii jako element szybkiego przenikania na obiekty przeciwnika w tym jednostki pływające i wysokie obiekty budowlane, w tym techniczne.