dr Tomasz Błyskosz – Narodowy Instytut Dziedzictwa Gdańsk
Pierwsze działania związane z ochroną terenów dawnej Stoczni Gdańskiej zostały podjęte już pod koniec lat 90. XX w. Pierwsze rozpoznanie zasobu zabytkowego dokonano w latach 1996-1999 w postaci opracowania kart ewidencyjnych wybranych budowli. W wyniku tych prac Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków województwa pomorskiego najcenniejsze budowle i miejsca związane z upamiętnieniem ważnych wydarzeń historycznych: Plac Solidarności z Pomnikiem Poległych Stoczniowców Grudnia 1970, murem z tablicami inskrypcyjnymi, Bramą nr 2 i budynkiem Sali BHP.
Ryc. 1. Plac Solidarności wraz z Pomnikiem Poległych Stoczniowców Grudnia 1970, w widoku od strony południowo-zachodniej z biurowca Zieleniak, w tle gmach Europejskiego Centrum Solidarności z 2012 r., 2015 r., fot. autor.
W 2004 r. dla terenów postoczniowych uchwalone zostały dwa miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. W dokumentach tych ochroną konserwatorską objęto jedynie kilka obiektów historycznych, a na pozostałym obszarze dopuszczono intensywną zabudowę mieszkaniowo-usługową (o minimalnej intensywności 2.0), w tym w wielu miejscach bez wskazania maksymalnej wysokości nowych obiektów. Dodatkowo zaplanowano, że przez środek obszaru poprowadzona zostanie oś komunikacyjna o klasie ulicy zbiorczej, o dwóch pasach ruchu w każdą stronę i z towarzyszącym torowiskiem tramwajowym. Natomiast na terenie dawnego wydziału K3 stoczni (d. teren Stoczni Schichaua) przewidziano zachowanie funkcji przemysłowych.
Ryc. 2. Rysunki obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego z 2004 r.
Jako miejsce lokalizacji dominanty funkcjonalnej wskazano obszar, na którym dziś znajduje się Europejskie Centrum Solidarności, a także główną oś przestrzeni publicznych w postaci bulwaru pod nazwą Droga do Wolności – ciągu pieszego, prowadzącego od Placu Solidarności do planowanego placu nadwodnego w rejonie ul. Przy Pirsie i Mostowej.
W 2009 r. w Gdańsku odbyło się wyjazdowe posiedzenie Komitetu ds. Światowego Dziedzictwa Kulturowego w Polsce, na którym jednomyślnie stwierdzono, że jedynym możliwym do rozpatrywania wariantem ponownej kandydatury Gdańska na UNESCO jest opracowanie wniosku ograniczonego do idei „Solidarności”. W tym czasie w mieście nie było zainteresowania dla tej inicjatywy. W październiku tego roku Stocznia Gdańska, jako miejsce związane z powstaniem i upamiętnieniem „Solidarności” zostało nominowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do wyróżnienia prestiżowym Znakiem Dziedzictwa Europejskiego, wg procedury tworzenia inicjującej listy indykatywnej. Ostatecznie w kwietniu 2015 r. wyróżniające obiekty mające szczególne znaczenie dla historii, kultury i integracji europejskiej Komisja Europejska wyróżniła Znakiem Dziedzictwa Europejskiego (budynek Sali BHP, Brama nr 2 i Plac Solidarności z Pomnikiem Poległych Stoczniowców Grudnia 1970 wraz z murem i tablicami inskrypcyjnymi oraz Europejskie Centrum Solidarności).
Ponadto w dniu 16 października 2013 r. dwie tablice z 21 Postulatami Gdańskimi powstałymi podczas strajku w sierpniu 1980 r. (wraz z kolekcją dokumentów „Narodziny Solidarności – masowego ruchu społecznego”, będącą własnością Ośrodka KARTA w Warszawie) wpisane zostały na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata” obejmującą najcenniejsze dla rozwoju świata dokumenty i wydawnictwa.
W tym samym czasie (kwiecień 2013 r.) na zlecenie Europejskiego Centrum Solidarności, w porozumieniu z Pomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, Miejskim Konserwatorem Zabytków w Gdańsku oraz Narodowym Instytutem Dziedzictwa Ośrodkiem Terenowym w Gdańsku, przystąpiono do sporządzenia pierwszej kompleksowej ewidencji obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie dawnej Stoczni Gdańskiej (z wyłączeniem wyspy Ostrów), pod kątem włączenia ich do Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. W efekcie tych działań w marcu 2014 r. do ewidencji tej trafiło 240 obiektów, m.in. hale produkcyjne, budynki towarzyszące, pochylnie, żurawie, elementy infrastruktury (np. polery, latarnie, torowiska, odcinki nawierzchni kamiennych), a także urządzenia i maszyny (np. suwnice, tokarki, frezarki, strugarki poprzeczne). Miesiąc później Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków zmienił swoją decyzję i ustalił listę 66 obiektów pozostających w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków.
Ryc. 3. Karta ewidencyjna obiektów d. Stoczni Gdańskiej, Żuraw wieżowy, estakadowy typ Ż20E nr 24, opracowana w 2014 r., autor. Arkadiusz Woźniakowski.
W kolejnych latach powstał szereg opinii, studiów i dokumentacji jednak nie miało to odzwierciedlenia w działaniach prawnych, rozszerzających ochronę terenu postoczniowego. Jednym z powodów była sytuacja prawno-własnościowa tego obszaru. Postępujące rozbiórki obiektów zabytkowych oraz charakterystycznych dla panoramy miasta żurawi spotkały się z dużym oddźwiękiem społecznym.
W 2015 r. na zlecenie Gminy Miasta Gdańska Polski Komitet Narodowy ICOMOS opracował dokumentację pn.: Studium wyboru form ochrony konserwatorskiej terenów i obiektów postoczniowych w Gdańsku, w którym wskazano na konieczność zwiększenia ochrony konserwatorskiej tego obszaru.
W 2016 roku Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków zintensyfikował działania w celu objęcia prawną ochrona konserwatorską obszarów i obiektów dawnego zakładu. W listopadzie tego roku wpisał do rejestru zabytków obszar dawnej Stoczni Cesarskiej położony na północ od ul. ks. Jerzego Popiełuszki jako historyczny zespół budowlany Stoczni Gdańskiej od okresu funkcjonowania Stoczni Cesarskiej do 1989 r. (m.in. halę ślusarni 42A w którym pracowała na suwnicy Anna Walentynowicz). W następnym roku biuro przepustek oraz fragment ul. Głównej z terenem otaczającym budynek Sali BHP.
W dniu 16 maja 2018 r. z inicjatywy Generalnego Konserwatora Zabytków w budynku Sali BHP odbyła się połączona z warsztatami konferencja pn.: Dziedzictwo kulturowe Stoczni Gdańskiej – dla wszystkich i na zawsze, podczas której zaprezentowano perspektywę ochrony, zagospodarowania i rewitalizacji obszaru Stoczni z poszanowaniem wyjątkowych wartości historycznych i społecznych tego miejsca. W konferencji wzięli udział zaproszeni eksperci z dziedziny architektury, konserwacji zabytków, historii sztuki i przedstawiciele wielu zainteresowanych stron: stoczniowcy, inwestorzy, miłośnicy zabytków, developerzy, mieszkańcy Gdańska. GKZ zapowiedziała strategię ochrony dziedzictwa stoczniowego i miejsca ważnych przemian dla Polski, Europu i świata oraz złożenie wniosku o nadanie miejscu statusu Pomnika Historii. Ponadto oficjalnie poinformowano, że kolejnym krokiem w ochronie dziedzictwa Stoczni Gdańskiej będzie przygotowanie wniosku o wpisanie Stoczni Gdańskiej na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
W roku jubileuszu 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, w dniu 10 grudnia 2018 r. Prezydent RP, z uwagi na zachowane szczególne wartości historyczne, materialne i niematerialne zespołu budowlanego Stoczni Gdańskiej, stanowiącego przykład ponad stuletnich dziejów i rozwoju architektury i budownictwa stoczniowego, miejsca walki o prawa pracownicze i narodzin Niezależnego Samorządnego Związku zawodowego Solidarność, który odegrał kluczową rolę w obaleniu systemu komunistycznego w XX w. w Europie, uznał za Pomnik Historii Gdańsk – Stocznię Gdańską, miejsce narodzin Solidarności. Wyróżnienie to figuruje na tej liście pod numerem 100 (obecnie status ten otrzymało 114 miejsc).
Ryc. 4. Granice Pomnika Historii – Gdańsk – Stocznia Gdańska, miejsce narodzin Solidarności, załącznik do Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 31 grudnia 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 2506).
W następnych latach wpisano do rejestru zabytków kolejne obszary i miejsca: w 2019 r. budynek dawnych garaży elektrowozów/magazynu, w którym pracował Lech Wałęsa i wnętrze basenu dokowego, a jako otoczenie dawnej Stoczni Gdańskiej obszar położony pomiędzy ul. Główną i Rybaki Górne (na południe od ul. ks. J. Popiełuszki). W 2020 r. ochroną konserwatorską objęto teren dawnej Stoczni Schichaua wraz z historyczną zabudową. Obecnie niemal cały teren dawnej Stoczni Gdańskiej położony na lewym brzegu Martwej Wisły jest objęty ochroną konserwatorską.
Jeszcze w styczniu 2020 r. złożono w Centrum Światowego Dziedzictwa w Paryżu opracowaną z inicjatywy Generalnego Konserwatora Zabytków we współpracy z Miastem Gdańsk, NSZZ Solidarność, Europejskim Centrum Solidarności oraz Instytutem Solidarności aplikację o wpis Stoczni Gdańskiej – miejsca narodzin Solidarności i symbolu upadku żelaznej kurtyny w Europie na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Ryc. 5. Proponowane granice wpisu Stoczni Gdańskiej na Listę światowego dziedzictwa UNESCO na tle obszarów wpisanych do rejestru zabytków, źródło: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Określenie orzeczenia wyjątkowej uniwersalnej wartości miejsca proponowanego do wpisu oparte zostało na dwóch kryteriach: (iv) jest wyjątkowym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości oraz (vi) jest powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu.
W dokumentacji w szczególności wskazano, iż Stocznia Gdańska:
- jest przykładem blisko 200-letniej tradycji budownictwa statków – (1844-2021), (począwszy od statków z drewnianymi kadłubami, następnie żelaznymi, po okazałe okręty wojenne, w tym łodzie podwodne U-boot (U-2 oraz typu VIIC i XXI), po II wojnie dużych żaglowców, statków rybackich oraz masowców i drobnicowców,
- posiada autentyczny układ przestrzenny (ulic, placów składowych, nabrzeży, doków), budowle oraz elementy infrastruktury stoczniowej (dźwigi, pochylnie, torowiska kolejowe) tworzą nawarstwienia, stanowiąc wybitne świadectwo 100-letniego rozwoju technologii budowy statków pełnomorskich – pasażerskich i wojennych, od połowy XIX do poł. XX wieku mające związek z ważnymi etapami w rozwoju ludzkości,
- zachowany układ przestrzenny, budowle oraz elementy infrastruktury stoczniowej nadal pozwalają na pełne zrozumienie technologicznego procesu produkcji statków (od transportu kolejowego materiałów i elementów z innych zakładów, obróbki i prefabrykacji, montażu kadłubów na pochylniach i całkowitym wyposażenia przy nabrzeżach),
- to miejsce narodzin SOLIDARNOŚCI, jednego z najważniejszych na świecie ruchów wolnościowych XX wieku oraz pierwszego niezależnego samorządnego związku zawodowego w bloku wschodnim. W dniu 31 sierpnia 1980 r. w Sali BHP Stoczni Gdańskiej podpisano z władzami porozumienie, na mocy którego powstał pierwszy w bloku wschodnim niezależny samorządny związek zawodowy SOLIDARNOŚĆ,
- wydarzenia w Stoczni Gdańskiej oraz działalność Solidarności doprowadziły do odzyskania przez Polskę suwerenności w 1989 roku i wywołały falę demokratycznych przemian w innych krajach regionu, które przyczyniły się do upadku Żelaznej Kurtyny i zjednoczenia Europy. Te doniosłe zmiany odwróciły bieg historii świata i posiadają wyjątkowe znaczenie uniwersalne.
Równolegle do działań związanych z rozszerzaniem ochrony konserwatorskiej terenów dawnej stoczni oraz opracowywaniem dokumentacji aplikacyjnej trwały spotkania z interesariuszami (inwestorami, władzami Miasta Gdańska, instytucjami kultury i organizacjami pozarządowymi, organami ochrony zabytków), których celem było wypracowanie wspólnego stanowiska dotyczącego optymalnego zakresu i charakteru możliwych do przyjęcia inwestycji, utrzymania produkcji i usług okołostoczniowych obecnie funkcjonujących na obszarze Stoczni Gdańskiej, zachowania wyjątkowej, uniwersalnej wartości oraz sposobu zachowania dziedzictwa i ochrony zabytków zachowanych na tym terenie. Część planowanych inwestycji została zaakceptowana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do nich należy inwestycja mieszkaniowo-usługowa firmy EUROSTYL (w fazie realizacji) wraz z adaptacją do nowych funkcji historycznego budynku magazynu głównego 89A z 1941 r. oraz planowany w sąsiedztwie Sali BHP i ul. Głównej zespół budynków biurowo-usługowych firmy Torus (DOKI Office).
Ryc. 6. Adaptacja budynku dawnego magazynu głównego 89A na funkcje mieszkaniowo-usługowe pod nazwą Montownia, widok od strony wschodniej, projekt Rayss Group, źródło: materiały inwestora.
Ryc. 7. Zespół budynków biurowo-usługowych pod nazwą DOKI Office, widok od strony zachodniej, od ul. Głównej, projekt APA Wojciechowski Architekci, źródło: materiały inwestora.
W ciągu ul. Jana z Kolna i Marynarki Polskiej realizowana jest również inwestycja biurowo-usługowa firmy Cavatina Holding pod nazwą Palio Office Park. Do tej pory powstał pierwszy z zespołu 8 budynków.
Ryc. 8 Projekt budynku biurowo-usługowego Palio Office Park A przy ul. Marynarki Polskiej, źródło: materiały inwestora.
Największe wyzwanie związane z zagospodarowaniem miejsca stoi przed dwoma właścicielami, którzy zarządzają największymi fragmentami terenu dawnej stoczni – firmą Stocznia Cesarska Development sp. z o.o. oraz spółka Stocznia Centrum Gdańsk.
Pierwszym inwestorem, który rozpoczął działania mające na celu ochronę historycznej zabudowy jest spółka Stocznia Cesarska Development. W dniu 2 wrzesnia 2020 r. zakończono rewaloryzację jednego z najstarszych zabytków tego terenu – budynku Dyrekcji 128A z 1871 roku (rozbudowywanego w 1878, 1896, 1902 i po II wojnie światowej), który odegrał kluczową rolę podczas strajków robotniczych w latach 70. i 80. W obiekcie została utrzymana pierwotna funkcja biurowa z zasadniczym układem wnętrz, z dostosowaniem do współczesnych wymogów bezpieczeństwa i standardów użytkowania. Drugim historycznym obiektem, który zostanie poddany rewaloryzacji jest dawna remiza strażacka 150A. Obecnie trwają w nim prace budowlano-konserwatorskie z przeznaczeniem na funkcję usługowo-gastronomiczną.
Ryc. 9. Dawny budynek Dyrekcji stoczni 128A po przeprowadzeniu prac konserwatorskich, widok od strony północno-zachodniej, 2020 r., fot. autor.
Na terenie zespołu hal przy ul. Narzędziowców planowane jest utworzenie wielofunkcyjnej zabudowy miejscami osiągającej ponad 100 m wysokości. Projekt zakłada ochronę i ekspozycję najcenniejszych historycznych budynków postoczniowych z równoczesnym przystosowaniem ich do nowych funkcji oraz budowę nowych, atrakcyjnych obiektów o różnorodnym przeznaczeniu.
Ryc. 10 Masterplan dla terenu d. Stoczni Cesarskiej, widok od strony południowo-zachodniej, projekt Hening Larsen, BBGK Architekci, A2P2 Architecture &Planning, stan marzec 2020, źródło: materiały inwestora.
Na obszarze części dawnej Stoczni Schichaua, na półwyspie Drewnica i sąsiednich parcelach spółka Stocznia Centrum Gdańsk planuje realizację nowej wielofunkcyjnej dzielnicy miejskiej – centralnej części Młodego Miasta z zabudową mieszkaniowo-usługową o wysokości 22-55 m.
Ryc. 11 Koncepcja zabudowy terenu półwyspu Drewnica, widok od strony północnej, projekt JEMS Architekci , stan luty 2020, źródło: materiały inwestora.
Rozmowy w sprawie wypracowania konsensusu związanego z zagospodarowaniem miejsca dla obu stron konserwatorskiej i inwestorskiej nie były łatwe i trwają nadal. Istotą sporu jest pogodzenie uwarunkowań konserwatorskich i obowiązków prawnych jakie spoczywają na Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków dla ochrony wyjątkowej uniwersalnej wartości tych terenów oraz planów właścicieli, którzy chcą osiągnąć określony zysk z zagospodarowania swoich nieruchomości.
-
- ??????????????????
