Szlaki dziedzictwa przemysłowego na tle szlaków kulturowych w Polsce

mgr Agnieszka Konior
mgr Weronika Pokojska
Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej
Uniwersytet Jagielloński

Szlaki dziedzictwa przemysłowego na tle szlaków kulturowych w Polsce[1]

Wstęp

Obserwowany w ostatnich latach rozwój rynku turystycznego pociąga za sobą nie tylko wzrost liczby turystów i dochodów czerpanych z tej gałęzi gospodarki, skutkuje również większą profesjonalizacją produktów turystycznych i znaczącym rozwojem turystyki kulturowej. Jednymi z zagadnień, które zarówno na gruncie teoretycznym, jak i praktycznym, zyskują coraz większą popularność są szlaki kulturowe i dziedzictwo przemysłowe. Świadczy o tym między innymi znaczący wzrost publikacji naukowych dotyczących tego tematu (m.in. na portalu www.turystykakulturowa.org), ale i działań, realizowanych w rejonach posiadających duże walory turystyczne w tym zakresie, które stopniowo przeradzają się w atrakcje turystyczne.

Szlak kulturowy definiowany jest jako:

wytyczony i oznakowany szlak materialny, łączący obiekty i miejsca wybrane według ustalonego kryterium tematyzacji, będące unikatowym i reprezentatywnym przykładem ilustrującym szeroko pojęty dorobek kulturowy danego regionu, społeczności, grupy etnicznej, mniejszości narodowej czy narodu. Poprzez prezentację dziedzictwa materialnego szlak powinien umożliwiać poznanie i popularyzować dziedzictwo niematerialne, traktując oba te obszary jako nierozerwalną całość[2].

Zatem decydującym kryterium oddzielającym szlaki turystyczne od kulturowych są prezentowane w ich ramach walory kulturowe, pojmowane bardzo szeroko – jako całokształt ludzkiego dorobku. W tym kontekście należy przytoczyć jeszcze definicję dziedzictwa przemysłowego, które poprzez tematykę szlaków kulturowych stanie się przedmiotem niniejszej analizy:

Dziedzictwo przemysłowe składa się z pozostałości kultury przemysłowej, które mają wartości historyczne, technologiczne, społeczne, architektoniczne i naukowe. Na te pozostałości składają się budynki, maszyny, warsztaty, fabryki, kopalnie oraz miejsca do przerobu i oczyszczania, magazyny i składy, miejsca wytwarzania, przesyłu i użycia energii, transport i cała jego infrastruktura, a ponadto miejsca związane z działalnością społeczną związaną z przemysłem, takimi jak mieszkalnictwo, praktyki religijne czy edukacja[3].

Przytoczona powyżej definicja traktuje dziedzictwo przemysłowe w sposób niezwykle szeroki, nie tylko jako miejsca, obiekty i tradycje związane bezpośrednio z działalnością wytwórczą, ale także całokształt zachowań społecznych i kulturowych wytworzonych wokół nich.

Szlaki kulturowe, ze względu na zasięg występowania można podzielić na te o zasięgu międzynarodowym, ponadregionalnym (przebiegające przez teren kilku województw), regionalnym (wytyczone w jednym województwie), lokalnym (znajdujące się w kilku gminach), jak i miejskim[4]. Jak dowodzą badacze, umiejętnie zarządzane szlaki kulturowe mogą wpłynąć nie tylko na rozwój sektora turystycznego[5], ale stać się medium zmian w regionach[6], wpłynąć na większą aktywność organizacji pozarządowych[7], poprawę jakości życia[8], a nawet stać się elementem rewitalizacji obszarów poprzemysłowych[9].

1. Metodologia badań

W ramach projektu „Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze” wraz z zespołem badawczym zidentyfikowaliśmy 600 szlaków kulturowych przebiegających przez terytorium Polski. Były to zarówno szlaki o zasięgu międzynarodowym, ponadregionalnym, regionalnym, lokalnym, jak i miejskim. Dane dotyczące szlaków zostały zgromadzone na podstawie analizy źródeł zastanych (desk research), w tym:

analizy dokumentów organizacyjnych, planów zarządzania szlakami kulturowymi, źródeł internetowych (strony internetowe), dokumentów instytucji publicznych, dokumentów strategicznych województw (Strategie Rozwoju Kultury, Strategie Rozwoju Zabytków, Strategie Rozwoju Turystyki), statystyk i innych źródeł danych, w których można znaleźć informacje na temat szlaków kulturowych w całej Polsce[10].

Na podstawie danych uzyskanych z analizy desk research zostały stworzone karty szlaków, jeśli było to możliwe uzupełniono je dodatkowo o informacje uzyskane bezpośrednio od organizatorów szlaków. Karty wszystkich przebadanych szlaków zostały opublikowane na stronie www.szlaki.sgpm.krakow.pl Można je przeglądać poprzez wyszukiwarkę na stronie (należy wpisać nazwę szlaku lub poszczególne słowa), listę tematyczną lub województwo, przez którego teren szlak przebiega. Nie wszystkie zgromadzone karty szlaków są kompletne, przyczyną tego był brak szczegółowych informacji dostępnych w internecie i problemy ze skontaktowaniem się z administratorem szlaku. Zebrany materiał badawczy nie jest też spisem wszystkich szlaków kulturowych przebiegających przez terytorium Polski, pozwala jednak wyciągnąć wnioski z analizy zgromadzonych danych[11].

2. Tematyka szlaków kulturowych w Polsce

Spośród wszystkich przeanalizowanych szlaków kulturowych największa część z nich umożliwia zwiedzenie świątyni różnych wyznań (212 szlaków) lub obiektów rezydencjonalnych (211 szlaków), takich jak dwory, zamki czy pałace. Na stosunkowo dużej liczbie szlaków znajdowały się muzea lub skanseny (115 szlaków). Spora część z nich dotyczyła dziedzictwa niematerialnego (111 szlaków) i przyrodniczego (95 szlaków). Tematyka związana z dziedzictwem przemysłowym była również bardzo popularna, obiekty przemysłowe były prezentowane na 73 szlakach, na 34 z nich znajdowały się maszyny i urządzenia będące wyposażeniem tych obiektów.

Należy przy tym dokonać rozróżnienia na szlaki z obiektami przemysłowymi (na których znajdowało się zaledwie kilka zabytków industrialnych) i szlaki przemysłowe (w całości poświęcone dziedzictwu przemysłowemu). Spośród wszystkich 73 szlaków, zidentyfikowanych jako szlaki zawierające obiekty przemysłowe 42 z nich koncentrowały się stricte na tematyce przemysłowej, było to 7% ze wszystkich przebadanych szlaków ogółem (wykres 1). Wśród nich znajdują się m.in: Śląski Szlak Zabytków Techniki; Szlak Wody, Techniki i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy; Karpacko-Galicyjski Szlak Naftowy; Krakowski Szlak Techniki; Szlak Zabytków Hydrotechniki; Wielkopolski Szlak Wiatraczny; Miejski Szlak Tematyczny „Wokół Księżego Młyna” w Łodzi; czy Bielski Szlak Zabytków Postindustrialnych.

Wykres 1. Liczba szlaków dotyczących dziedzictwa przemysłowego w badanej próbie

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań. Wykres stworzono przy pomocy Piktochart

3. Podział terytorialny szlaków dziedzictwa przemysłowego

Analizowane szlaki kulturowe najczęściej znajdowały się w jednym województwie, z rzadka wytyczone zostały na terenie dwóch lub kilku województw. Największa liczba zbadanych szlaków kulturowych przebiega przez teren województw: małopolskiego (91 szlaków), mazowieckiego (69 szlaków) i dolnośląskiego (51 szlaków). Najmniej szlaków zidentyfikowano w województwach: łódzkim (30 szlaków), podlaskim (18 szlaków) i warmińsko-mazurskim (16 szlaków). Nie należy przy tym wysuwać wniosków dotyczących mniejszego bogactwa dziedzictwa kulturowego województw o mniejszej zidentyfikowanej liczbie szlaków. Jest to raczej skutek większej aktywności samorządów lokalnych i organizacji pozarządowych działających na badanych terenach.

Warto nadmienić, że w ramach programu Reading Małopolska powstało 39 szlaków. Działająca w woj. mazowieckim Fundacja Varsaviana na swojej stronie wymieniła 43 szlaki kulturowe wiodące głównie przez Warszawę. Z kolei w województwie dolnośląskim w ramach projektu CityWalk opracowano 6 tras tematycznych.

Najwięcej szlaków dotyczących obiektów przemysłowych łącznie (zarówno szlaki z obiektami przemysłowymi, jak i szlaki dziedzictwa przemysłowego) przebiegało przez teren województw: dolnośląskiego (10 szlaków), lubuskiego (9 szlaków), a także śląskiego i małopolskiego (po 8 szlaków) (wykres 2). W zestawieniu województw z największą liczbą szlaków dotyczących dziedzictwa przemysłowego zabrakło m.in. województwa pomorskiego (znanego m.in. z funkcjonowania portu w Gdyni, czy przemysłu stoczniowego w Gdańsku), ale jak już wcześniej wspomniano, tak samo jak w przypadku wszystkich badanych szlaków kulturowych, jest to efekt mniejszej aktywności podmiotów zajmujących się zarządzaniem dziedzictwem kulturowym na badanych terenach.

Cztery z badanych szlaków zostały wytyczone na terenie więcej niż jednego województwa.

Wykres 2. Liczba szlaków dotyczących dziedzictwa przemysłowego w poszczególnych województwach

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań. Wykres stworzono przy pomocy Piktochart

4. Podmioty zarządzające szlakami dziedzictwa przemysłowego w Polsce

Analizując łącznie wybrane szlaki dziedzictwa kulturowego, pod kątem typu organizatora należy zauważyć, że blisko połowa z nich (287 szlaków) zarządzanych jest przez organizacje sektora publicznego, m.in. urzędy: gminy, powiatu, marszałkowskie; lokalne muzea czy związki miast. Nieco mniej szlaków (243) było zarządzanych przez lokalne organizacje pozarządowe, wśród których należy wymienić: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), Lokalne Grupy Działania, organizacje turystyczne oraz pozostałe podmioty należące do III sektora. Zaledwie 40 z badanych szlaków zorganizowanych zostało przez podmioty prywatne, w przypadku 30 nie uzyskano danych. Podsumowując należy stwierdzić, że zarządzanie szlakami kulturowymi w Polsce jest domeną organizacji publicznych i pasjonatów lokalnego dziedzictwa zrzeszonych w organizacjach pozarządowych.

Struktura zarządcza szlaków dziedzictwa przemysłowego kształtuje się nieco odmiennie (wykres 3). Większą rolę odgrywają tutaj podmioty publiczne, które stały się organizatorem dla ponad 60% szlaków. Blisko dwukrotnie mniejsza, niż w przypadku ogółu szlaków kulturowych, jest liczba tych zarządzanych przez organizacje pozarządowe. Więcej szlaków zostało za to stworzonych przez podmioty prywatne. Z zebranego materiału badawczego trudno wyciągnąć pogłębione wnioski, można jednak zaryzykować stwierdzenie, że popularność dziedzictwa przemysłowego dopiero od niedawna wzrasta, stąd też liczba aktywnie działających organizacji pozarządowych może nie być tak duża, jak w przypadku ogólnie rozumianego dziedzictwa kulturowego, co przekłada się również na ich aktywność.

Wykres 3. Liczba organizacji zarządzających szlakami dotyczącymi dziedzictwa przemysłowego w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań. Wykres stworzono przy pomocy Piktochart

5. Analiza szlaków dziedzictwa przemysłowego

Jak już zostało wspomniane wcześniej, jedynie część szlaków dziedzictwa przemysłowego jest jasno zdefiniowana w ten sposób. W pozostałych przypadkach na szlakach znajdują się obiekty industrialne, ale niekoniecznie jest to motywem przewodnim szlaku. Zwykle dzieje się tak w przypadku szlaków regionalnych czy dotyczących lokalnej historii, w których łączone są najróżniejsze wątki za pomocą dość ogólnego wspólnego mianownika. Na osiemnastu z analizowanych szlaków znajduje się więc zaledwie jeden lub względnie niewielka liczba obiektów o charakterze przemysłowym.

W jaki sposób ocenić sklasyfikowane szlaki? Jako wyznaczniki zastosowałyśmy podstawowe kryteria funkcjonowania szlaków: ich tematy, liczbę i rodzaj obiektów, oznakowanie, informacje o dodatkowych atrakcjach i działania promocyjne.

Analiza została przeprowadzona na podstawie stron internetowych, na których szlak jest prezentowany. Wynika to z faktu, że jest to źródło, z którego najłatwiej i najszybciej powinno się uzyskać informacje. Przy czym nie zawsze szlak ma własną stronę internetową, np. jest to podstrona organizatora. W tekście zostały zaprezentowane wybrane przykłady dobrych praktyk, które mogą stanowić doskonałe źródło inspiracji dla podmiotów zarządzających szlakami.

5.1. Tematyka

Jeśli chodzi o tematykę szlaków dziedzictwa przemysłowego, to jest ona bardzo szeroka. Dziedzictwo przemysłowe rozumiane jest więc w tej analizie również sensu largo i obejmuje zarówno obiekty architektoniczne, maszyny, ale i miejsca, które związane są np. z kultem religijnym danej grupy zawodowej.

Zakres tematyczny określony w nazwach szlaków obejmuje więc m.in. określone dziedziny przemysłu (np. górnictwo, drukarstwo, produkcja nafty), miejsca pamięci, konkretne typy zabytków (np. hydrotechniki, elektrownie, latarnie morskie), sposoby transportu (kolej, kanały), style architektoniczne (np. architektura drewniana), obszary geograficzne (np. Śląsk, Kraków), konkretne osoby i grupy społeczne (np. dynastie fabrykantów) oraz idei (np. rozwoju konkretnego miasta).

5.2. Obiekty

Żaden szlak nie może funkcjonować bez obiektów, które stanowią jego bazę. W przypadku szlaków, gdzie podana była liczba obiektów, waha się ona od 1 do kilkudziesięciu obiektów ogółem. Jeden obiekt oznacza np. szlak prowadzący kanałem, gdzie de facto kanał sam w sobie jest zabytkiem techniki.

W przypadku szlaków mających więcej obiektów, określenie ile z nich to obiekty przemysłowe również bywa problematyczne w ocenie. Wynika to z faktu, że niestety często na stronie nie ma dokładnej listy obiektów. Zdarzają się również spisy miejscowości, przez które szlak przebiega, co zdaje się być uzasadnione w przypadku szlaków wodnych czy samochodowych, jednak nie powinno usprawiedliwiać braku spisu konkretnych obiektów (sama miejscowość zwykle nie bywa w całości obiektem dziedzictwa przemysłowego).

W przypadku 10 szlaków nie było żadnej informacji o liczbie obiektów, więc tym bardziej niemożliwe okazało się stwierdzenie jaką dokładnie część wszystkich obiektów stanowią obiekty dziedzictwa przemysłowego.

Niestety analiza wykazała, że bardzo często obiekty są tylko wymienione – bez informacji o nich, nie wspominając o dostępności czy dodatkowych atrakcjach. Być może te informacje są udostępniane na miejscu lub na innej stronie, niż ta poświęcona szlakowi. Wówczas stawia się jednak pytanie o sens takiego działania. Szukanie informacji się jest jednak uciążliwe i z pewnością bardziej zniechęci niż zachęci potencjalnego turystę. Zdecydowanie wszystkie informacje o szlaku powinny być w jasny i czytelny sposób zgromadzone na jednej stronie lub zakładce.

Tego typu braki można zaobserwować szczególnie w przypadku szlaków stworzonych w ramach grantów: szlak i strona są konieczne do rozliczenia projektu, zaś po wykonaniu następuje porzucenie pomysłu i brak aktualizacji. Występuje jedynie jako element strategii i/lub promocji, bez odzwierciedlenia w faktycznej aktywności turystycznej.

Oczywiście, zdarzają się również bardzo dobre przykłady prezentacji obiektów na szlaku. Na przykład pomorski Szlak Zabytków Hydrotechniki ma na swojej stronie internetowej nie tylko uporządkowany spis obiektów, ale również filtr umożliwiający selekcję np. wg kryterium miejscowości (ryc. 1).

Rycina 1. Obiekty „Elektrownie wodne” na Szlaku Zabytków Hydrotechniki

Źródło: http://pomorskie.travel/Odkrywaj-Na_szlaku-Szlak_Zabytkow_Hydrotechniki-Elektrownie_wodne

O wiele bardziej istotna jest możliwość pogłębienia wiedzy o danym obiekcie poprzez rozszerzone zakładki z opisami i mapami (ryc. 2).

Rycina 2. Opis obiektu na Szlaku Zabytków Hydrotechniki

Źródło:http://pomorskie.travel/Odkrywaj-Na_szlaku-Szlak_Zabytkow_Hydrotechniki-Elektrownie_wodne

5.3. Oznakowanie

W przypadku zaledwie 23 szlaków dziedzictwa przemysłowego znalazłyśmy jasną informację dotyczącą oznakowania i jego wyglądu (np. tablic informacyjnych czy znaków wskazujących którędy się kierować). Istnieje duże prawdopodobieństwo, że inne szlaki również mają fizyczne oznaczenia tras i obiektów, ale nie jest to wymienione na stronie. Osoby odwiedzające szlak dopiero na miejscu dowiedzą się jakich kolorów czy symboli szukać, co niekoniecznie musi sprzyjać orientacji w przestrzeni. Spójna identyfikacja wizualna, jak chociażby w przypadku śląskiego Szlaku Zabytków Techniki (ryc. 3), zdecydowanie wpływa pozytywnie na cały wizerunek szlaku i podkreśla poziom profesjonalizmu całego przedsięwzięcia.

Rycina 3. Identyfikacja wizualna Szlaku Zabytków Techniki

Źródło: www.zabytkitechniki.pl/Pokaz/27302/dzialania-promocyjne-szlaku

 

Pozytywnym zaskoczeniem jest popularność rozwiązań wirtualnego „oznakowania” w formie map online, danych GPS i aplikacji, które w ten sposób naprowadzają odwiedzających szlak. Szczególnie atrakcyjne wydają się też wszelkie estetycznie zaprojektowane pomoce i materiały skierowane w pierwszej kolejności do dzieci, zachęcające do aktywnego uczestnictwa w zwiedzaniu (ryc. 4).

 

Rycina 4. Interaktywna mapa, Stara Kopalnia w Wałbrzychu

Źródło: https://starakopalnia.pl/mapa/#

5.4. Aktywność

Niestety, także w przypadku dodatkowej działalności obiektów na szlaku, można zaobserwować wiele braków. Ponad połowa szlaków (50) nie miała wskazanej bezpośredniej informacji o aktywnościach (poza zwiedzaniem), które możemy robić na szlaku.

Jeżeli już się pojawiały, dotyczyły w przeważającej mierze gastronomii, lekcji muzealnych, koncertów i festynów. Gastronomia, z którą współpraca wydaje się być najbardziej naturalną działalnością, wymieniona była jako partner zaledwie trzy razy. Z kolei festyny odnosiły się często do imprez odbywających się na terenie całej miejscowości, tylko nieliczne szlaki posiadają swoje własne święta jak Industriada Szlaku Zabytków Techniki czy Techofest bydgoskiego szlaku TeH2O.

5.5. Promocja

Przyjmując nawet najszerszą definicję promocji, analiza wykazała, że w przypadku 45 szlaków nie ma informacji o takich działaniach. Należy przy tym dodać, że w pozostałych przypadkach były to często działania promocyjne na bardzo podstawowym poziomie i niezbyt spektakularne – odnoszące się do informacji o wydaniu folderów, przewodników w formie PDF itd.[12]

Podsumowanie

Sam fakt, że zidentyfikowano ponad 600 szlaków kulturowych w Polsce, pokazuje, że pierwszy krok – identyfikacja potencjału dziedzictwa, został poczyniony.

Pogłębiona analiza jednego typu szlaków, szlaków dziedzictwa przemysłowego, wykazała jednak, że po odkryciu tegoż potencjału nie ma koncepcji do jego dalszego wykorzystania. Ukazały się także duże braki w zarządzaniu, które przekładają się na komfort i możliwość zwiedzania przez turystów.

Wnioski nasuwające się po badaniu zdają się być bardzo proste, wręcz podstawowe, jednak bez ich realizacji skuteczne zarządzanie i korzystanie z szlaku wydaje się niemożliwe. Poza tym nie wymagają one wielkich nakładów finansowych czy organizacyjnych, a jedynie stworzenia spójnej koncepcji czym szlak tak naprawdę jest – i dokąd ma prowadzić.

Rekomendacje

  • Klarowny dostęp do wszystkich ważnych informacji (trasa, obiekty, ich opis, dostępność, dodatkowe atrakcje) w ramach jednej strony czy podstrony organizatora;
  • Identyfikacja wizualna (jednoznaczna i ułatwiająca orientację na szlaku);
  • Konkrety (opisy z precyzyjnymi i ciekawymi informacjami, estetyczna szata graficzna i sposób prezentacji danych);
  • Współpraca z innymi podmiotami (np. wzajemna promocja z punktami lokalnej gastronomii);
  • Promocja (np. wspólne bilety do obiektów, pakiety).

Bibliografia

  1. Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka
  2. Burzyński T. (red.), (2007), Dziedzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki, Katowice: Śląska Organizacja Turystyczna
  3. Gaweł Ł., (2011), Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
  4. Pokojska Weronika, Szlaki kultury industrialnej jako element procesu rewitalizacji obszarów poprzemysłowych, „Turystyka kulturowa”, nr 4/2017

Przypisy

[1] Artykuł powstał na podstawie badań przeprowadzonych w ramach projektu „Szlaki dziedzictwa jako medium zmian w kulturze”, realizowanego w latach 2015-2016, dofinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Obserwatorium kultury”

[2] Gaweł Ł., (2011), Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, str. 76

[3] The International Committee for Conservation of Industrial Heritage, www. mnactec.com/ticcih, za: Kronenberg Maciej, Turystyka dziedzictwa przemysłowego – próba sprecyzowania terminologii, w: Burzyński T. (red.),  (2007), Dziedzictwo przemysłowe jako strategia rozwoju innowacyjnej gospodarki, Katowice: Śląska Organizacja Turystyczna, str. 33-35

[4] Gaweł Ł., (2011), Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarządzania, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, str. 76.

[5] Gaweł Ł., Szlaki kulturowe w świetle zarządzania turystyką kulturową w Polsce, , w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 179-189

[6] Góral A., Szlaki kulturowe jako medium zmian w regionach, , w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 161-173

[7] Wrona Sylwia, Rola organizacji pozarządowych w tworzeniu i funkcjonowaniu szlaków kulturowych, w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 251-279

[8] Bogacz-Wojtanowska E., Od zwiększonej aktywności do poprawy jakości życia. Zmiany społeczne na szlakach kulturowych, w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 283-316

[9] Pokojska Weronika, Szlaki kultury industrialnej jako element procesu rewitalizacji obszarów poprzemysłowych, „Turystyka kulturowa”, nr 4/2017, str. 30-41

[10] Bogacz-Wojtanowska E., Metodologia i przedmiot badań, w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016), Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 20

[11] Pudełko A., Szlaki kulturowe w Polsce, w: Bogacz-Wojtanowska E., Gaweł Ł., Góral A., (2016) Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Attyka, str. 37-53,

[12] Uchodzący za wzór w tym zakresie Szlak Zabytków Techniki został szerzej opisany w publikacji „Szlaki kulturowe jako medium zmian w kulturze”.