Wstęp
Prace archeologiczne prowadzono w miejscowości Gdańsk, przy ul. Szerokiej 67/68, na dz. ew. nr 167, 168, 168, 138/7, 219/10, obręb 89. Obszar badań zlokalizowany jest w obrębie układu urbanistycznego miasta Gdańska wpisanego do rejestru zabytków województwa pomorskiego pod nr 8 (z dn. 11.10.1947r.), obecnie nowy nr rejestru zabytków – 15; w budynku Żurawia Gdańskiego wpisanego do rejestru zabytków 18.12.1959r. pod nr 71 (nowy nr 132).
Badania te odbyły się w związku z inwestycją polegającą na konserwacji, remoncie i modernizacji Żurawia, wraz z utworzeniem nowej wystawy stałej.
Celem podjęcia prac archeologicznych było rozpoznanie i utrwalenie w dokumentacji archeologiczno-konserwatorskiej reliktów architektury i nawarstwień kulturowych oraz zabezpieczenie zabytków archeologicznych pozyskanych podczas badań prowadzonych na stanowisku.
Podczas badań zastosowano nowoczesne techniki dokumentacyjne. Plany i profile wykonano przy pomocy pomiarów geodezyjnych i technik fotogrametrycznych (skalibrowane ortofotomapy 2D, fotogrametryczne modele 3D).
Historia
W 1343 r. Główne Miasto otrzymało prawa miejskie, 11 lat później wzmiankowana jest ulica Szeroka. W 1367 r. u wylotu ulicy Szerokiej zbudowano drewniany żuraw, a w 1379 wzmocniono jego fundamenty wapieniem gotlandzkim. Konstrukcja ta w 1442 r. uległa zniszczeniu w wyniku pożaru. W latach 1443–1444 nastąpiła jego odbudowa, już w murowanej wersji, z dwiema basztami oraz niewielką ilością otworów okiennych, dzięki nim mógł pełnić funkcje obronne. (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW data pobrania 14.09.2022 r.)
Najstarszym źródłem ikonograficznym jest, tzw. Plan Sztokholmski z roku około 1599–1600. Ukazuje on błędnie umieszczonego Żurawia, który zamiast znajdować się przy ul. Szerokiej przesunięty jest o jedną ulicę dalej (Ilustracja 1).
Nad Żurawiem urząd sprawował mistrz dźwigowy, który zajmował się konserwacją dźwigu, pobieraniem opłat za korzystanie z niego oraz wypłacaniem wynagrodzeń robotnikom i podatków do kasy miejskiej. W 1605 pojawiają się wzmianki o warsztatach rzemiosła znajdujących się w budynku Żurawia, a także o jego mieszkańcach. Z tego powodu zaistniała konieczność przebudowy oraz wybicia otworów okiennych, to przyczyniło się do utraty militarnego znaczenia.
Ilustracja 1: Kwartał zabudowy na północ od Żurawia na tzw. Planie Sztokholmskim z roku ok. 1599–1600, przypisywanym A. Möllerowi. Budynek Żurawia zaznaczony błędnie u wylotu ul. Świętojańskiej.
Ilustracja 2: Widok na Żuraw od strony Motławy XVII w. (https://rkd.nl/en/explore/images/230532 data pobrania 14.09.2022 r.)
Znaczenie Żurawia zaczęło maleć w połowie XIX wieku, pod koniec służył jedynie do podnoszenia ruf niewielkich statków, tak aby można było naprawić śruby napędowe.
Ilustracja 3: Żuraw, widok od strony wschodniej, 1894 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)
Ilustracja 4: Żuraw, widok od strony zachodniej, około 1900 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)
W 1945 r. część drewniana Żurawia spłonęła, mury uległy zniszczeniu w 60%. Kilka lat później rozpoczęto prace porządkowe, a w latach 1956-1959 podjęto się odbudowy Żurawia na podstawie projektu m.in. Stanisława Bobińskiego, który czerpał inspirację z najstarszej znanej ryciny autorstwa Antona Möllera (Ilustracja 2).
Ilustracja 5: Żuraw po 1945 r. (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW data pobrania 14.09.2022 r.)
Ilustracja 6: Żuraw po 1945, widok od strony miasta (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)
Ilustracja 7: Żuraw po odgruzowaniu, 1949 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)
Ilustracja 8: Żuraw w odbudowie, 1958r. (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)
Badania archeologiczne 2009
W 2009 roku Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Marii Karoliny Kocińskiej prowadziła badania archeologiczne na terenie sąsiadującym z Żurawiem, na stanowisku 89. Badania te odbyły się w związku z budową Ośrodka Kultury Morskiej, na zlecenie Centralnego Muzeum Morskiego. W wyniku przeprowadzonych badań potwierdzono, że najstarsze ślady zagospodarowywania tej części miasta, pochodzą z połowy XIV w. Początkowo był to obszar prawdopodobnie wykorzystywany jako pastwiska. Według badaczy, teren został sztucznie podwyższony o około 2 m za pomocą systemu grobli i faszynowych nasypów, służących do odprowadzania wód. W tym celu część zagłębień wypełniono żwirem, materiałem bardzo dobrze przepuszczającym wodę, tworząc system melioracyjny (Kocińska, Koperkiewicz 2013, 515).
Ilustracja 9: Fundament murów z 2. poł. XVI w. przylegający do muru obronnego M1 z poł. XV w. (fot. A. Koperkiewicz); M. K. Kocińska, Arkadiusz Koperkiewicz 2013.
Nadzór
Nadzór archeologiczny nad pracami ziemnymi przy budynku Żurawia Gdańskiego rozpoczęto 5.05.2022 r. W trakcie pogłębiania pomieszczeń piwnicznych baszty N natrafiono na posadzkę ceglaną (Ilustracja 11), w baszcie S zaś odkryto elementy konstrukcji drewnianych (Ilustracja 12) kolidujące z zakresem planowanych prac. Zgłoszono to Pomorskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków z prośbą o określenie dalszego postępowania. Zgodnie z protokołami stwierdzono konieczność wykonania ratowniczych badań archeologicznych w niezbędnym zakresie.
Ratownicze badania archeologiczne prowadzone były w obrębie piwnic baszty S i N Żurawia, oznaczonych odpowiednio jako Wykop 3 i Wykop 5. Obszar prac objęty badaniami wynosił łącznie 70 m2 (Ilustracja 10; Wykop 3: 35 m2, Wykop 5: 35 m2).
Ilustracja 10: Plan lokalizacyjny wykopów i reliktów zabudowy na historycznej mapie Gdańska z 1869r.
Ilustracja 11: Wykop 3, Baszta N; widok na posadzkę ceglaną. Ilustracja 12: Wykop 5, Baszta S; fragmenty konstrukcji drewnianych.
Wykop 5
Eksplorację rozpoczęto 12.07.2022 r. od Wykopu 5, czyli baszty S. Spowodowane było to oczekiwaniem na zgodę na demontaż posadzki ceglanej w baszcie N. Pierwsza warstwa, gruzowa, zalegała bezpośrednio pod współczesną betonową posadzką piwnicy. W trakcie usuwania posadzki pod nadzorem archeologicznym natrafiono na kolejne elementy konstrukcji drewnianych (Ilustracja 12).
Duża zawartość gruzu ceglanego, betonowego, głazów oraz obecność śladów węgli ze spalonych drewnianych elementów budynku w składzie warstwy może sugerować, że ta pochodzi z okresu porządkowania wnętrz oraz jego odbudową, która miała miejsce w połowie XX wieku.
W toku eksploracji kolejnych warstw odsłonięto więcej elementów konstrukcji drewnianych (Ilustracja 13), m.in. destrukty desek oraz pale drewniane.
Ilustracja 13: Wykop 5, Baszta S; fragmenty konstrukcji drewnianych.
Badania zakończono na poziomie przyjętej rzędnej budowlanej określonej na -0,66 m p.p.m. W centralnej części, w miejscach projektowanych studni w płycie fundamentowej pod przepompownie ścieków, założone zostały dwa sondaże (A, B; Ilustracja 14).
Wykopy sondażowe miały wymiary ok. 1 x 1 m i 1 x 0,8 m. Prace prowadzono do poziomu -1.08 m p.p.m.
W sondażach zarejestrowano m.in. W54 (kora, wióry, próchnica), która wyznacza najprawdopodobniej dawny poziom użytkowy terenu stanowiąc przy tym wyraźną cezurę pomiędzy sekwencją warstw, a zalegającymi powyżej nawarstwieniami niwelacyjnymi, związanymi najprawdopodobniej z podnoszeniem terenu pod pierwsze zagospodarowania.
Ostatnim etapem prac w baszcie S było wyczyszczenie ścian i ich zadokumentowanie (Ilustracja 15), badania w wykopie 5 zakończono 29.07.2022r.
Ilustracja 14: Wykop 5, Baszta S, sondaż A; Widok na profil W.
Ilustracja 15: Wykop 5, Baszta S; Widok na mur fundamentowy S.
Wykop 3
27.07.2022 r., po otrzymaniu zgody, od Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na rozbiórkę współczesnej posadzki ceglanej (Ilustracja 11, 16), rozpoczęto badania w baszcie N. Posadzka wykonana była z cegły maszynowej o średnich wymiarach 260 x 120 x 65 mm. Zastosowano spoinę w postaci zaprawy betonowej. Relikt nie przedstawiał wartości zabytkowej i walorów poznawczych, zachowany był w stanie złym. Pod posadzką znajdowała się podsypka z drobnego szarego piasku.
Ilustracja 16: Wykop 3, Baszta N; widok na posadzkę ceglaną.
Po zadokumentowaniu i usunięciu posadzki i podsypki odsłonięto zbitą piaszczystą warstwę o składzie zdominowanym przez gruz ceglany z dodatkiem drobin zaprawy wapiennej i węgli. Najprawdopodobniej związana była ze zniszczeniami z 1945 roku oraz późniejszą odbudową budynku Żurawia. Na stropie warstwy natrafiono również na pozostałości drenaży (Ilustracja 17).
Obiekty te zinterpretowane zostały jako relikty drewnianych studni chłonnych z beczek, są widoczne jedynie w formie negatywów. Elementy drewniane, poza jednym fragmentem dna z otworami, nie zachowały się lub zostały usunięte w toku późniejszych działań.
Ilustracja 17: Wykop 3, Baszta N; Widok na warstwę gruzową oraz negatywy studni chłonnych.
Po usunięciu nawarstwień gruzowych odkryto konstrukcje drewniane, beczkę (Ilustracja 18) oraz konstrukcję murową o niezidentyfikowanej funkcji złożoną z gruzu ceglanego, kamieni obrabianych i zaprawy cementowej.
Studnia chłonna o średnicy ok. 60 cm zachowała się stosunkowo dobrze. Po wyeksplorowaniu zasypu beczki odsłonięto jej pozostałości – dno z otworem oraz część klepek zachowanych do długości od ok. 12 cm do 40 cm. Szerokość klepek wahała się od 6 do 18 cm. Podczas montażu beczki uszkodzono zalegający niżej element konstrukcji drewnianej.
W toku dalszej eksploracji z odsłonięto dalsze elementy konstrukcji drewnianych (Ilustracja 19). Część z tych elementów usytuowana była wzdłuż fundamentów dwóch zewnętrznych ścian baszty północnej Żurawia, co pozwoliło na ich interpretację jako pozostałości szalunków wykopów fundamentowych. W przypadku pozostałych elementów zachodzi prawdopodobieństwo, że są one pozostałością po starszej zabudowie drewnianej. Eksplorację zakończono na poziomie rzędnej projektowej -0,7 m p.p.m. Poza tym, analogicznie do baszty S, wykonano sondaż (Ilustracja 20), o wymiarach ok. 1,50 x 2,00 m, pozwoliło to na zaobserwowanie i zadokumentowanie prawdopodobnie warstwy naturalnej. Prace prowadzono do rzędnej -1,08 m p.p.m.
Ostatnim etapem prac na baszcie północnej było wyczyszczenie ścian i zadokumentowanie fundamentów (Ilustracja 21). Prace archeologiczne w Wykopie 3 zakończono 16.08.2022 r.
Ilustracja 18: Wykop 3, Baszta N; Widok na fragment konstrukcji drewnianych oraz pozostałości po beczce.
Ilustracja 19: Wykop 3, Baszta N; Widok na fragmenty konstrukcji drewnianych.
Ilustracja 20: Wykop 3, Baszta N; Widok na sondaż.
Ilustracja 21: Wykop 3, Baszta N; Widok na ścianę W.
Wnioski
Przeprowadzone ratownicze badania archeologiczne w piwnicach Żurawia Gdańskiego pozwoliły na rozpoznanie sytuacji stratygraficznej obiektu do poziomu ustalonej rzędnej kształtującej się na poziomie 0,7 p.p.m. oraz miejscowo, 1,08 m. p.p.m. W trakcie badań zarejestrowano i zadokumentowano łącznie 83 jednostki stratygraficzne (warstwy, obiekty, elementy drewniane) oraz 14 obiektów murowych (w tym 8 stanowiących istniejące fundamenty Żurawia). W toku badań prowadzonych w obrębie piwnic pozyskano niemal 600 zabytków ruchomych, głownie fragmentów ceramiki, fragmenty fajek, wyroby szklane oraz przedmioty metalowe. Ze zbioru wydzielono wstępnie 28 zabytków specjalnych, o znacznych walorach poznawczych. Natrafiono na stosunkowo liczne pozostałości zabudowy drewnianej, w większości destruktów elementów ścian szkieletowych oraz pali. Natrafiono również na elementy drenaży budynków w postaci studni chłonnych z beczek drewnianych. W toku dalszych prac badawczych wykonane zostaną analizy stratygrafii zarejestrowanych nawarstwień oraz analizy przestrzenne odsłoniętych reliktów. Wraz z wynikami datowań dendrochronologicznych oraz analizą pozyskanych w toku eksploracji zabytków ruchomych będą one stanowić podstawę do rozpoznania form i zmian zagospodarowania przestrzennego badanego obszaru.
Wybór zabytków:
Ilustracja 22: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz.
Ilustracja 23: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz.
Ilustracja 24: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz.
Ilustracja 25: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz.
Ilustracja 26: Szpunt do beczki.
Ilustracja 27: Plakietka świecka.
Ilustracja 28: Aplikacja.
Ilustracja 29: Kamienne kule armatnie.
Ilustracja 30: Fragment talerza.
Ilustracja 31: Forma odlewnicza.
Ilustracja 32: Przykładowe fragmenty naczyń szklanych, m.in. pucharów szklanych typu Römer.
Ilustracja 33: Fragmenty ceramiki budowlanej i użytkowej, np. stołowych naczyń kamionkowych z Siegburga.
Literatura:
■ M. Biskup 1985 Pod panowaniem krzyżackim, [w:] Historia Gdańska, t. I, red. E. Cieślak, Gdańsk, s. 338 –627;
■ J. Jarzęcka- Stąporek, M. K. Kocińska, A. Koperkiewicz, B. Zagłobicki 2009 Sprawozdanie z badań archeologicznych stan. 89 (nr 206 na obsz. AZP 12-44) prowadzonych w rejonie działek nr 165/9, 165/4, 167 w obr. Ew. 89, ul. Tokarska 21 – 25 w Gdańsku, Nr SAZ 255/89/02;
■ M. K. Kocińska, A. Koperkiewicz 2013 Wstępne wyniki badań archeologicznych prowadzonych na stanowisku nr 89 przy ulicy Tokarskiej 21 – 25 w Gdańsku”; [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza vol. 2 Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk 2013, s. 511-524
■ Fot. Dominika Jeniec, Aneta Adamaszek
22
Indeks ilustracji:
Ilustracja 1: Kwartał zabudowy na północ od Żurawia na tzw. Planie Sztokholmskim z roku ok. 1599–1600, przypisywanym A. Möllerowi. Budynek Żurawia zaznaczony błędnie u wylotu ul. Świętojańskiej…………………………………………………………………………………………………………….2
Ilustracja 2: Widok na Żuraw od strony Motławy XVII w. (https://rkd.nl/en/explore/images/230532 data pobrania 14.09.2022 r.)…………………………..2
Ilustracja 3: Żuraw, widok od strony wschodniej, 1894 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)…………………………………………………..3
Ilustracja 4: Żuraw, widok od strony zachodniej, około 1900 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)…………………………………………………..3
Ilustracja 5: Żuraw po 1945 r. (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW data pobrania 14.09.2022 r.)……………………………………………………………………………………………….4
Ilustracja 6: Żuraw po 1945, widok od strony miasta (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)…………………………………………………..4
Ilustracja 7: Żuraw po odgruzowaniu, 1949 (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)…………………………………………………..5
Ilustracja 8: Żuraw w odbudowie, 1958r. (https://gdansk.gedanopedia.pl/?title=%C5%BBURAW)…………………………………………………..5
Ilustracja 9: Fundament murów z 2. poł. XVI w. przylegający do muru obronnego M1 z poł. XV w. (fot. A. Koperkiewicz); M. K. Kocińska, Arkadiusz Koperkiewicz 2013……………………………..6
Ilustracja 10: Plan lokalizacyjny wykopów i reliktów zabudowy na historycznej mapie Gdańska z 1869r…………………………………………………………………………………………………………7
Ilustracja 11: Wykop 3, Baszta N; widok na posadzkę ceglaną………………………………………….8
Ilustracja 12: Wykop 5, Baszta S; fragmenty konstrukcji drewnianych……………………………….8
Ilustracja 13: Wykop 5, Baszta S; fragmenty konstrukcji drewnianych……………………………….9
Ilustracja 14: Wykop 5, Baszta S, sondaż A; Widok na profil W………………………………………..10
Ilustracja 15: Wykop 5, Baszta S; Widok na mur fundamentowy S……………………………………10
Ilustracja 16: Wykop 3, Baszta N; widok na posadzkę ceglaną…………………………………………11
Ilustracja 17: Wykop 3, Baszta N; Widok na warstwę gruzową oraz negatywy studni chłonnych…………………………………………………………………………………………………………………12
Ilustracja 18: Wykop 3, Baszta N; Widok na fragment konstrukcji drewnianych oraz pozostałości po beczce……………………………………………………………………………………………….13
Ilustracja 19: Wykop 3, Baszta N; Widok na fragmenty konstrukcji drewnianych……………….13
Ilustracja 20: Wykop 3, Baszta N; Widok na sondaż……………………………………………………….14
23
Ilustracja 21: Wykop 3, Baszta N; Widok na ścianę W…………………………………………………….14
Ilustracja 22: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz…………………………………………………………………………………………………………….15
Ilustracja 23: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz…………………………………………………………………………………………………………….16
Ilustracja 24: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz…………………………………………………………………………………………………………….16
Ilustracja 25: Naczynie cynowe z przedstawieniami świętych. Interpretowane jako cyborium lub relikwiarz…………………………………………………………………………………………………………….17
Ilustracja 26: Szpunt do beczki…………………………………………………………………………………….17
Ilustracja 27: Plakietka świecka…………………………………………………………………………………..18
Ilustracja 28: Aplikacja……………………………………………………………………………………………….18
Ilustracja 29: Kamienne kule armatnie…………………………………………………………………………19
Ilustracja 30: Fragment talerza……………………………………………………………………………………19
Ilustracja 31: Forma odlewnicza………………………………………………………………………………….20
Ilustracja 32: Przykładowe fragmenty naczyń szklanych, m.in. pucharów szklanych typu Römer………………………………………………………………………………………………………………………20
Ilustracja 33: Fragmenty ceramiki budowlanej i użytkowej, np. stołowych naczyń kamionkowych z Siegburga…………………………………………………………………………………………21
